Mitrovica je od 1463. godine dio vilajeta Jeleč, koji se od početka osme decenije 15. stoljeća naziva Novopazarski vilajet,
a od 1790. do 1890. godine dio je Novopazarskog sandžaka. Mitrovica je od 1463. do 2. februara 1877. godine bila dio Bosanskog sandžaka, pašaluka, beglerbegluka, ejaleta ili vilajeta, odnosno “gornja Bosna" i njeno granično područje. Svi navedeni podaci nepobitno govore da je u dugoj historiji Novopazarskog vilajeta, koji kasnije prerasta u Novopazarski sandžak današnja Kosovska, a nekadašnja Pazarska Mitrovica bila punih 427 godina dio Sandžaka i po svojoj teritorijalno-administrativnoj lokaciji i po nekada većinskom bošnjačkom stanovništvu. Današnju Kosovsku Mitrovicu u historijskim izvorima nalazimo pod različitim nazivima: Dmitrovica, Dimitrovica, Mittrix, Mitrovizza, Visoki grad Mitrovica, Bazzar Mitrovizza, Pazarska Mitrovica, Šeher Mitrovica, Kosovska Mitrovica, Titova Mitrovica i opet Kosovska Mitrovica. Ipak, u historiji ovog mjesta najduže je trajao naziv Pazarska Mitrovica zato što je ovo mjesto 427 godina bilo administrativno podređeno Novom Pazaru, najprije kao dio Novopazarskog vilajeta, a kasnije Novopazarskog sandžaka.
Nakon zauzimanja Skoplja 1392. godine, Osmanlije osnivaju novo krajište ili novi pogranični sandžak, kojem po centru krajišta, gradu Skoplju, daju naziv Skopsko krajište. Na njegovom čelu bili su krajišnici ili udž-begovi iz porodice Ishaković, čiji je najpoznatiji član bio Isa-beg Ishaković, koji je od 1439. do 1463. godine bio na čelu Skopskog krajišta, s malim prekidom 1443/1444. godine, kada je bio Smederevski sandžak-beg, potom od 1464. do februara 1470. godine bio je na čelu Bosanskog sandžaka. Zadnji se put u historijskim izvorima pominje 1472. godine, dok se kao merhum pominje na natpisu na njegovoj džamiji u Skoplju 1475. godine. Vjerovatno je do smrti bio sandžak-beg Smederevskog sandžaka. Osnivač je gradova Sarajeva, Novog Pazara, Šapca i Mitrovice, a i u Skoplju i Tetovu je izgradio puno značajnih građevina.
Skopsko krajište predstavljat će početnu tačku prodiranja prema Bosni, Srbiji, Zeti i Albaniji. Odatle Osmanlije lahko prodiru preko Kosova prema Novopazarskoj oblasti. Da bi potpuno otvorile bosanski drum, Osmanlije su ubrzo poslije Skoplja zaposjele znamenitu tvrđavu-grad Zvečan (1396), kome je pripadalo i selo Dmitrovica (današnja Mitrovica), koji je predstavljao ne samo značajnu tvrđavu nego i vrlo živu raskrsnicu saobraćajnih arterija na sve četiri strane. Zvečanom je tada upravljao ćefalija Feriz. To su ujedno i prve vijesti o osmanskoj vlasti na području Mitrovice. Iste godine zaposjedaju i stari grad Jeleč (novopazarski kraj), kao i važan rudarski centar Gluhavicu, koju će na osmanskom nazvati Demirdži Bazar (Gvozdeni trg), koji danas pripada tutinskoj općini. Zbog neurednog plaćanja danka i saradnje s Ugarskom, sultan Mehmed II odlučio je da napadne despota Đurđa Brankovića. Već od prvog juna 1455. godine Osmanlije zauzimaju najbogatiji i najutvrđeniji srpski grad Novo Brdo. Samo u toku nekoliko dana zaposjele su čitav jugozapadni dio srpske Despotovine, odnosno nekadašnje oblasti Brankovića: Lipljan, Prizren, Bihor i čitavu dolinu Lima, gdje su od ranije već nalazili njihovi odredi, zatim Prištinu i Trepču. Osvojeni su čitavi prostori oko današnjeg Novog Pazara, Polimlje i Potarje.
Već maja 1455. godine izvršen je popis sela i imanja cijele oblasti, koja će biti poznata pod nazivom Krajište Isa-bega Ishakovića, u čiji će sastav ući i Novopazarska oblast. Cijela Novopazarska oblast tada je podijeljena na četiri osmanske administrativne oblasti zvane vilajeti, i to: vilajet Zvečan, vilajet Jeleč, vilajet Ras i vilajet Sjenica. Subaša Zvečana ovaj je put bio Jusuf, sluga Isa-begov, koji je komandirao posadom od 22 mustahafiza. Od njega vjerovatno vodi porijeklo najstarija mitrovačka turska porodica Jusogular. I turska mitrovačka porodica Hadži Karaman-agalar od najstarijih je vremena davala zvečanske dizdare, zbog čega su ih zvali i Dizdar-agalar. Poslije pada Despotovine pod osmansku vlast 1459. godine, osmanske snage predvođene lično sultanom Mehmedom II i brojnim vojskovođama, među kojima je bio i Isa-beg, iz pravca Skoplja, Kosova i Sjenice, spuštajući se niz Drinu 1463. godine, napale su bosansko kraljevstvo i osvojile ga. Iste godine osnovan je Bosanski sandžak, za čijeg je prvog sandžak-bega imenovan Mehmed-beg Minetović, koji na tom mjestu ostaje samo godinu dana, nakon čega ga na istoj funkciji nasljeđuje Isa-beg Ishaković.
Ranije osnovani vilajeti na teritoriji Novopazarske oblasti izdvojeni su iz Skopskog krajišta i pretvoreni su u istoimene nahije i, kao sastavni dio proširenog vilajeta Jeleč, došli su u sastav Bosanskog sandžaka. Prošireni vilajet Jeleč prvi se put pominje 1469. godine, ali je svakako osnovan još 1463. godine. Središte vilajeta bio je grad-utvrđenje Jeleč, koji je predstavljao najznačajniju tvrđavu u čitavoj oblasti. Jeleč je postao i centar istoimenog kadiluka, dok su kadiluci u Gluhavici, Trgovištu i Zvečanu pretvoreni u niže sudske instance zvane nijabeti.
Sjedište vilajeta i kadiluka Jeleč kasnije će biti preneseno u Novi Pazar, koji ubrzano prerasta u ekonomski i kulturno-administrativni centar cijele oblasti. Novi Pazar prvi se put kao kasaba Jeni Bazar pominje u dubrovačkim izvorima 10. septembra 1461. godine, a već 1468/69. godine dobija status šehera i vrši ulogu sjedišta nahije, da bi od početka osme decenije 15. stoljeća postao sjedište Novopazarskog vilajeta umjesto Jeleča. Od 1485. godine Novi Pazar postaje i središte Novopazarskog kadiluka, koji je sačinjavalo više nahija. U prvoj deceniji svog postojanja Novi Pazar je imao 1.390 stanovnika, a u 16. stoljeću već 15.000 stanovnika, da bi u 17. stoljeću imao preko 30.000 stanovnika. Kako se, zahvaljujući, prije svega, značajnim putevima, trgovini i zanatstvu, vrlo brzo razvijao, Novi Pazar je postao najveći grad u Bosanskom sandžaku. Prema podacima deftera iz 1528. godine, ovaj je grad imao 221 kuću, a u isto vrijeme Sarajevo ih je imalo 119. Poslije tog se situacija mijenja u korist Sarajeva, ali ne i drugih bosanskih gradova.
Bosanski sandžak dijelio se na vilajete, a jedan od njih bio je Novopazaraski vilajet, kome je od početka pridavan poseban značaj u odnosu na sve ostale vilajete Bosanskog sandžaka. Neposredna politička uprava nad ovim vilajetom povjeravana je posebnim organima koji su imali dosta široka ovlaštenja. U početku su svu vlast vršile vojvode Novopazarskog vilajeta, a kasnije muselimi. Poslije 1470. godine u pogledu administrativne podjele ovog vilajeta desile su se sljedeće promjene: pored starih nahija, kadiluka i vilajeta Jeleča (Zvečan, Jeleč, Ras, Sjenica, Moravica, Barče, Vrače i Nikšić), sada su se u vilajetu i kadiluku Novom Pazaru javile nove nahije koje su nastale izdvajanjem iz ranijih nahija (Ržane, Dimitrovica i Novi Pazar) ili organiziranjem novih nahija (Radohna, Ostatije i Bobalj). Pošto je 1580. godine osnovan Bosanski ejalet, Novopazarski vilajet postat će najistočnija oblast ovog pašaluka.
FORMIRANJE I RAZVOJ NOVOPAZARSKOG SANDŽAKA: Krajem 18. stoljeća Porta odlučuje da iz političkih, strateških i ekonomskih razloga izvrši novu administrativno-teritorijalnu podjelu. Osniva se nova administrativno-teritorijalna jedinica pod imenom Novopazarski sandžak, koji i dalje ostaje u sastavu Bosanskog pašaluka. Ovo se dogodilo po mišljenju Hazima Šabanovića 1790. godine. Novopazarski sandžak tada je obuhvatao sljedeće nahije: Novi Pazar, Stari Vlah sa Sjenicom, Mitrovicu i Trgovište. Prema novoj administrativno-teritorijalnoj podjeli izvršenoj 1850/52. godine, umjesto pašaluka, uvedeni su vilajeti, a umjesto sandžaka kajmakamluci. Bosanski vilajet podijeljen je na šest kajmakamluka koji su dobijali imena starih istoimenih sandžaka. Jedan od njih bio je Novopazarski kajmakamluk, čije je sjedište bilo u Sjenici, iako je Novi Pazar po svemu bio glavno mjesto ove oblasti. Novopazarski kajmakamluk dijelio se na sljedeće mudirluke ili nahije: Novi Pazar (s Mitrovicom i Banjskom), Višegrad, Sjenica, Akovo (Bijelo Polje s Bihorom), Trgovište (s Rožajem) i Nova Varoš.
Ranija administrativno-teritorijalna podjela trajala je do jula 1865. godine, kada su na osnovu dekreta (Ustavnog zakona) ukinuti pašaluci (ejaleti) i, umjesto njih, formirani vilajeti (pokrajine) kao veće administrativno-teritorijalne jedinice, upravno znatno zavisnije od Porte. Po Uredbi Carstva iz 1867. godine, vilajeti su se dijelili na sandžake, a ovi na kaze (srezove), nahije i sela. Ova administrativno-teritorijalna podjela izvedena je u duhu već ranije proklamiranih reformi, a uzor Porti bila je upravno-teritorijalno uređenje Trećeg Francuskog Carstva, čiji je utjecaj, inače, bio nesumnjivo veliki u Istanbulu. Dakle, kajmakamluci promijenili su ime u sandžake ili live. Po ovoj reorganizaciji Pljevaljski kajmakamluk izdvojen je iz Hercegovine i čitavo Gornje Polimlje izuzeto je iz Skadarskog sandžaka i priključeni su Novopazarskom sandžaku, koji se sastojao od sljedećih kaza (srezova): Novi Pazar, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje (Akovo) s Bihorom, Taslidža (Pljevlja), Mitrovica, Berane, Kolašin, Trgovište, Gusinje.
Godine 1872. iz Bosanskog vilajeta ponovo je izdvojen Novopazarski sandžak, kome je priključen i Niški sandžak. Tako je nastao Novopazarski vilajet s centrom u Novom Pazaru. Dakle, današnji Sandžak tada je prerastao u pašaluk ili ejalet, što bismo ranije rekli, što je vrhunac njegove historije. Naravno, njegov sastavni dio bila je i Pazarska Mitrovica. Novopazarski sandžak, čije je ime zamjenjivano s nazivom Sjenički sandžak (zbog sandžak-begovog sjedišta u Sjenici), ostao je u granicama Bosanskog vilajeta od 1863. do 2. februara 1877. godine, kada je po treći put, ali ovaj put definitivno, izdvojen iz Bosanskog vilajeta i priključen novoformiranom Kosovskom vilajetu, koji je nastao iste godine. Novopazarski sandžak tada se sastojao iz sljedećih kaza: Novi Pazar, Bijelo Polje i Bihor, Berane, Mitrovica, Rožaje, Pljevlja, Kolašin, Prijepolje, Nova Varoš, Sjenica i Priboj. Sjedište mu je bilo u Sjenici. Odlukama Berlinskog kongresa teritorija Novopazarskog sandžaka još je jednom umanjena.
Tim odlukama Kneževini Crnoj Gori pripao je grad Kolašin, još jedna trećina Beranske kotline, te Plav i Gusinje. Plavljani i Gusinjani pobjedom nad crnogorskom vojskom u bici na Nokšiću 4. decembra 1879. godine spriječili su da se odluke Berlinskog kongresa sprovedu na ovim prostorima. U zamjenu za ova mjesta Crnoj Gori nešto je kasnije ustupljen grad Ulcinj sa zaleđem. Osmansko Carstvo je u ovo za njega vrlo teško vrijeme nastojalo da zadrži Sandžak, jer je bilo svjesno da bi gubitak ove teritorije imalo za njega veoma loše posljedice. Sluteći da bi u bliskom periodu Austro-Ugarska mogla da okupira Bosnu i Hercegovinu, a da bi izbjegla istovremenu okupaciju Novopazarskog sandžaka, Osmansko Carstvo je namjerno 2. februara 1877. godine odvojilo Novopazarski sandžak iz Bosanskog vilajeta i priključilo ga Kosovskom vilajetu. Tako je Sandžak poslije 414 godina zajedničkog života odvojen od Bosne, mada su neki njegovi dijelovi (pribojski, pljevaljski, prijepoljski i kolašinski kraj, kao i susjedni nikšićki kraj) još od 1373. godine bili dio bosanske srednjovjekovne države. Novopazarski sandžak je za Osmansko Carstvo predstavljao slijepo crijevo, pupak za Srbiju, a za Austro-Ugarsku bezuvjetni prostor za ostvarenje njene dalje osvajačke politike.
NAJRANIJI HISTORIJSKI RAZVOJ MITROVICE: Selo Dmitrovica prvi se put pominje u osmanskom popisu 1455. godine i ima 13 kršćanskih i 2 muslimanske kuće i dvije udovice. Selo Dmitrovica pripadalo je timaru subaše Zvečana. Selo Dmitrovica prerasta u trgovište (bazar) od 1469. godine, a prije sredine 16. stoljeća postaje kasaba Dmitrovica, za šta je bio presudan povoljan geografski položaj ovog mjesta. Ona se nalazila u ravnici, na vrlo pristupačnom položaju i na raskrsnici vrlo važnih puteva. Uslijed toga, Zvečan, tvrđava s podgrađem, gubi glavnu poziciju u ovom kraju, a privredni i administrativni centar ovog kraja postaje Dmitrovica. Popis iz 1485. godine nam pokazuje da u pazaru Mitrovici žive u dvije mahale 63 muslimanska domaćinstva. Kršćana je 11 kuća i 3 neoženjena. Naselje pripada posjedu bosanskog sandžak-bega. Već defter iz 1489. godine nam bilježi, za razliku od prethodnih, svakog starješinu domaćinstva poimenično. Saznajemo da je među muslimanima, od ukupno 63, 19 islamiziranih domaćinstava. Vidimo da u Mitrovici živi 8 kršćanskih porodica, 4 udovice, jedan neoženjeni – dvojica su preselci. Broj onih koji su primili islam ovaj je put 22.
Pred kraj treće decenije 16. stoljeća broj muslimanskih porodica povećao se na 93, upisana su još i trojica timarnika, dok je ostala samo još jedna kršćanska kuća. Iz popisa vidimo da je u drugoj polovini 16. stoljeća, ako ne i ranije, došlo do povećanja broja mahala: bilo ih je četiri, dok se broj muslimanskih kuća smanjio na 71. Neoženjenih muslimana bilo je 10, a islamiziranih domova je bilo 11. Iz kasnijih izvora saznajemo da su u Mitrovici već u 15. stoljeću imala dva mesdžida. Jedan je podigao čuveni zapovjednik Skopskog krajišta Isa-beg Ishaković, a drugi njegov sluga – gulam – Hoškadem vojvoda. Ovaj je drugi mesdžid još uvijek očuvan. Isa-begov mesdžid kasnije je dobio status džamije i novo ime – Čaršijska džamija. Isa-begova ili Čaršijska džamija izgorjela je 1926. godine. Veleljepna džamija koja je nedavno podignuta na njenom mjestu i sada se naziva Isa-begova džamija. Zanimljivo je da se u osmanskom popisu iz 1540. godine, pod stavkom Vakuf kasabe Dimitrovica, navodi da je Isa-beg u Dimitrovici izgradio sedam mlinova i u selu Lisnica još jedan mlin s dva žrvnja i prihode od njih uvakufio za svoju džamiju i imaret u Novom Pazaru. Brat Isa-bega Barak-beg je posjedovao tri vinograda u sinoru mitrovačkog sela Podgradina, zatim jednu bašču i njivu čije je prihode uvakufio za potrebe Isa-begovog mesdžida u Dimitrovici.
Hoškadem vojvoda bio je jedan od najbližih Isa-begovih saradnika, čije se ime nalazi i na Isa-begovoj vakufnami o osnivanju Sarajeva, i koji je još prije osvajanja Bosanskog kraljevstva, kako nas upućuju istraživanja velikog turkologa Hazima Šabanovića, bio jedan od ljudi koji su u Isa-begovo ime upravljali tzv. Bosanskim krajištem kao dijelom Skopskog krajišta. Hoškadem vojvoda podigao je u Mitrovici i hamam. U tradiciji Mitrovčana još uvijek postoji očuvano sjećanje da je mesdžid Hoškadem babe ili vojvode podignut u periodu osmanskih vojnih operacija u cilju osvajanja Bosanskog kraljevstva. Sve nam ovo daje jasnu predstavu o tome zašto se već u drugoj polovini 15. stoljeća u Mitrovici naglo širi islam i prisustvo muslimana. Na osnovu rečenog možemo slobodno reći da je osnivač gradskog naselja Mitrovice Isa-beg Ishaković, čime se proširuje spisak gradskih naselja koje je osnovao ovaj veliki osmanski graditelj, državnik i vojskovođa.
Popis vakufa iz 1540. godine bilježi u Mitrovici, pored ova dva vakufa, još dva nova vakufa: nekog Mehmeda Čelebije iz Jedrena, koji je sagradio mekteb, i Huseina, sina Hasanovog, poznatog kao Apardi Čauš, koji je izgradio zaviju (tekiju). Pošto je Mitrovica već u prvoj polovini 16. stoljeća kasaba, sigurno da je i han koji pominje Evlija Čelebija sagrađen u ovom periodu. Do kraja 16. stoljeća Mitrovica je imala ukupno četiri islamske bogomolje: tri mesdžida – Hadži Nasuha (ime ovog vakufa asocira na Nesuh vojvodu, koji je imao vakuf i u Sarajevu, jer i mesdžid Hoškadem vojvode mještani često nazivaju mesdžid Hoškadem Babe, dakle pod vjerskom oznakom) i mesdžid Apardi-bega, koji su podignuti vjerovatno u prvim decenijama 16. stoljeća, i mesdžid Hoškadem vojvode, koji je podignut ranije. Mesdžid Isa-bega je u međuvremenu dobio status džamije. Ako prihvatimo narodno predanje, onda bi mesdžid Hadži Nasuha odgovarao današnjoj Čelepvirdi džamiji, a mesdžid Apardi-bega današnjoj Husein Čaušovoj džamiji, čiji se graditelj po sačuvanom predanju zvao Apardi Husein Čauš, od kojeg potječe stara i ugledna mitrovačka turska porodica Hadži Vejsel.
Jedna od najstarijih mitrovačkih džamija jeste Čelepvirdi džamija. Džamija s istim imenom iz prve polovine 16. stoljeća postoji i u Novom Pazaru i očigledno da je isti čovjek u 16. stoljeću po imenu Čalepvirdi podigao obje džamije. Čelepvirdi je staro tursko ime koje je kasnije iščezlo. Čelep na turskom znači Bog, a virdi znači dade, odnosno ime u prijevodu znači Bog dade, što odgovara kršćanskom imenu Bogdan. Ugledna turska porodica Čelepvirdi i kasnije je živjela u Mitrovici i bila jedna od najstarijih i najuglednijih turskih porodica, ali nažalost, tokom narednih stoljeća je iščezla.
MITROVICA POSTAJE PAZARSKA MITROVICA: Vidjet ćemo kasnije da Evlija Čelebi u svom opisu Mitrovice pominje samo jednu džamiju. Vjerovatno je u pitanju Isa-begova ili Čaršijska džamija. Zašto ne pominje druge džamije? Odgovor je jednostavan. Ostale džamije koje sam pomenuo tada su imale status mesdžida, a ne džamija. Kosovo je u 16. stoljeću u administrativno-teritorijalnom pogledu jednim dijelom pripadalo Bosanskom, a drugim dijelom Rumelijskom ejaletu. Bosanskom ejaletu pripadali su Mitrovica, Zvečan i Banjska i ovi predjeli bili su tada granični dijelovi Bosne prema jugoistoku, a njihovo se stanovništvo stoljećima osjećalo dijelom Bosne i Sandžaka. Mitrovica se u putopisima prvi put pominje od strane putopisca Arnolda Harfa iz 1499. godine, koji je pominje pod nazivom Mittrix. Benedikt Kuripešić 1530. godine naziva je važnim tržištem, a Vlatko Kosača nešto je docnije naziva bazarom. Francuz Filip Difren Kanej 1573. godine kaže da je Mitrovica lijepa varoš u ravnici, s nevjerovatnim obiljem voća. U 17. stoljeću Mitrovica je bila malo, ali živo mjesto; Marijan Bolica (1614) pominje je (Dmitrouiza) na takozvanom novom putu, koji vodi iz Crne Gore u Sjenicu, Novi Pazar i dalje preko Kosova. Kao važno trgovačko mjesto kroz koje prolaze često karavani, navode je i drugi putopisci iz 17. stoljeća, poput Hadži Kalfe, koji tvrdi da je Mitrovica središte kadiluka.
Već od druge polovine 15. stoljeća Mitrovica postaje muslimanska varoš ili bazar. Njeno muslimansko stanovništvo sačinjavale su isključivo turske i bošnjačke porodice. U narednim decenijama ona postaje čisto muslimanska kasaba nastanjena isključivo turskim i bošnjačkim življem. U njoj, kako piše Atanasije Urošević, najbolji poznavalac historijske prošlosti Kosova među srpskim historičarima, u tom peridu nije bilo srpskog stanovništva sve do početka 18. stoljeća. Doseljavanje albanskog življa u Mitrovicu tek počinje u 18. stoljeću, nakon Bečkog rata, koji je završen Karlovačkim mirom 1699. godine. Dakle, naseljavanje srpskog i albanskog življa u ovom naselju počinje tek od početka 18. stoljeća, mada i tada u dosta skromnim razmjerama, jer je i nakon toga tursko i bošnjačko stanovništvo bilo uvjerljivo dominantno.
Od druge polovine 17. stoljeća dolazi do bržeg razvitka Mitrovice. Već 1651. godine, prema podacima koje nam je ostavio poznati osmanski putopisac Evlija Čelebija, ovo napredno mjesto ima trista kuća pokrivenih ćeremidom, jedan han, džamiju, hamam i nekoliko dućana. Kasaba Mitrovica nalazila se uz tekiju Mustafa-babe u kojoj su živjele siromašne bektašije, koje su izdavale konačište putnicima. Zatim naglašava da tu, iza Mitrovice, idući iz Bosne svršava se Bosanski vilajet. Također daje opis i tvrđave Zvečan, koja je još u ovo vrijeme imala dobro očuvane bedeme. Krajem 17. stoljeća Mitrovica s okolinom bila je u trgovačkom pogledu povezana s Dubrovnikom i Austrijom. Oni su u Mitrovici kupovali zemljoradničke i stočarske proizvode. Nešto docnije, P. Bogdanović broj kuća u Mitrovici podiže na 500; na Ibru je bio drveni most kojim su prolazili putnici i karavani, na ovom živom drumu; varošica se širila u ravnici gdje se Sitnica sastavljala s Ibrom. Austrijski izvještaji 1689/1690. godine pominju Mitrovicu kao varošicu u Gornjoj Bosni.
Austrijska vojska 1690. godine zauzela je Kosovo i ovu oblast u svojim zapisima nazivaju nenaseljena zemlja, kao posljedica ratnih dejstava. Muslimanski živalj Mitrovice i okoline je u ovim stravičnim ratnim razaranjima jednim dijelom stradao, ali se većim dijelom evakuirao pred nadirućom neprijateljskom vojskom. Na to se iste godine nadovezala i epidemija kuge, koja je također odnijela katastrofalan danak u ljudskim životima. Tvrđava Zvečan jedino utvrđeno mjesto koje austrijska vojska na svom osvajačkom putu nije uspjela da osvoji i muguće je da se mitrovačko tursko i bošnjačko stanovništvo u ovu tvrđavu sklonilo. Opet je 1706. godine, prema svjedočenju Dubrovčanina Marina Kaboge, kuga uzela ogroman broj ljudskih života kako u Novom Pazaru, tako i u mitrovačkom kraju. Ova strašna bolest posjetila je ove krajeve i 1712, 1723, 1730, 1760. i 1792. godine. Obično se prenaglašava utjecaj ratova na iseljavanje stanovništva i demografska kretanja, a pritom se neopravdano umanjuje značaj epidemija, naročito kuge. Mitrovica je što od ratova, što od epidemija očigledno postradala i u 18. stoljeću ne javlja se kao veće trgovačko mjesto.
Mitrovica se pominje i u fermanima sultana Abdul Hamida I 1776, 1777. i 1784. godine. Iz tih dokumenata možemo vidjeti da je Mitrovica pod upravom novopazarskog paše i da se naziva Pazarska Mitrovica. Nepoznati Dubrovčanin 1792. godine kaže u svom putopisu da je dolazeći iz pravca Novog Pazara došao u mjesto “zvano Mitrovica, a drveni most na Ibru bio je tada gotovo porušen i veoma je opasno bilo njime prelaziti.“ Činjenica da su mitrovački muslimani dozvolili da ovaj važni most dođe u ovako bijedno stanje jasno govori o opadanju privredne moći ovog naselja. Baron Božur primjećuje da je Mitrovica na granici Bosne. Božur je došao u Mitrovicu idući iz Bosne i osjetio je razliku između mitrovačkog kraja i zemalja iz kojih je došao. Itekako je osjetio zadovoljstvo što prelazi iz dinarskih vrleti u mitrovačku pitominu. Pred Mitrovicom, veli Božur, putnik se osjeća da se nalazi u novom predjelu, da je, prema izgledu terena i temperaturi, promijenio i zemlju. Vinova loza, koja se od Hercegovine nije vidjela, počinje opet da se javlja; krovovi kuća manje su nagnuti; bivoli u kolima zamjenjuju volove; sve izgleda novo, i biljke i životinje: to je druga zemlja, drugi ljudi i nov predio. Naročito ga je očarala lijepa i visoka ravnica gdje je smještena Mitrovica.
Anri Pukvili prošao je kroz Mitrovicu 1807. godine. S desne strane puta (idući iz Bosne) vidio je na brdu staru i veliku tvrđavu, a odatle na pola milje pružala se nova Mitrovica s 350 domova. Od starog mosta na deset lukova viđahu se tada samo ostaci, a putnici prelažahu Ibar na kolima ili jašući na konjima i bivolima; predio je bio bogat žigom, vinom i konopljom. Zahvaljujući uspješnoj odbrani Novog Pazara 1809. godine, Pazarska Mitrovica nije bila predmet napada Karađorđevih ustanika. U Pazarskoj Mitrovici 1828. godine boravio je Ami Bue i on nam saopćava da ovo naselje “ima 200-300 kuća sa 800 stanovnika, ima dvije džamije, dva hana, sahatnu kulu i nekoliko dućana“. U svom putopisu Ami Bue grad naziva Pazarska Mitrovica. Frano Jukić 1852. godine prolazi kroz Pazarsku Mitrovicu i procjenjuje da u njoj ima 300 muslimanskih i 50 pravoslavnih kuća. Mitrovica je tada trgovala sa Srbijom i s Bijelim Poljem. Važne su bile i trgovačke veze sa Sarajevom i sa Skadrom.
Blizu varošice nalazio se han i pored hana veliki kamen koji je označavao granicu Bosanskog vilajeta. Tu su muslimani iz Bosne i Hercegovine, vraćajući se u svoje krajeve, prinosili kurban (klali ovnove) kao žrtvu u znak zahvalnosti Bogu, što su dotle zdravo doputovali. Dotle su prvaci bosanski izlazili u susret novom bosanskom veziru i u njegovu sreću i počast klali kurban. O tome pričaju i danas stari ljudi u Mitrovici. Granični stub još stoji na nekih 2 km udaljenosti od stare mitrovačke željezničke stanice. Okupacija Bosne i Hercegovine prekratila je i te narodne običaje. Aleksandr Gilferding smatra da ovo mjesto ima 300 kuća, dok 1872. godine Miloš S. Milojević smatra da u ovom naselju ima 600 kuća i, mada je bila još slaba trgovina, varoš se prema njemu ipak počela podizati. Vjekoslav Klajić 1878. godine procjenjuje da u ovom mjestu ima 350 kuća.
PAZARSKA MITROVICA POSTAJE KRAJEM 19. STOLJEĆA KOSOVSKA MITROVUCA: Sve do 2. februara 1877. godine Mitrovica se tretira kao kasaba koja pripada Bosanskom vilajetu i Novopazarskom sandžaku, a od pomenutog datuma do 1890. godine dio je Kosovskog vilajeta i Novopazarskog sandžaka. Gdje se nalazila stara mitrovačka čaršija? Ona je zauzimala središnji prostor sadašnjeg grada između Ibra i brda Baira. Pružala se upravo od mosta na Ibru do iza mosta na Ljušti u Čaršiji, odnosno do nekadašnjeg muslimanskog mezarja ispod sadašnje gimnazije. U tom najstarijem dijelu grada nalaze se i najstarije mitrovačke džamije. U staru Mitrovicu spada i središnji dio sadašnje Ciganske mahale. S dolaskom muhadžira nastaju nove mahale.
Mitrovica se nalazila na stavama Ibra i Sitnice, a u kotlinici između ogranaka Čičavice, Rogozne i Kopaonika. Varoš je bila najvećim dijelom u ravnici u međurječju Ibra i Sitnice, s obje strane Ibrove pritočice Ljušte. Stara Mitrovica bila je manje-više zaokrugljeno naselje na raskrsnici puteva oko donjeg toka Ljušte. Poslije izgradnje pruge varoš se razvijala brzo. Bošnjačka mahala se s lijeve strane Ibra razvila pokraj puta za Banjsku i Novi Pazar, a Muhadžirska (Krveš) mahala duž Vučitrnskog puta. Muhadžiri iz Srbije i jedan dio muhadžira iz Bosne naseljavaju se na dotle praznom prostoru između Baira i rječice Ljušte, pa je mahala po njima dobila naziv Muhadžirska ili Krveš mahala, po selu Krveš (u Kosanici u Srbiji), odakle je najviše muhadžira iz te mahale došlo.
Ali najveći dio bošnjačkih muhadžira naselio se na praznom prostoru u podnožju Zvečana. Dok su u Krveš mahali bošnjački muhadžiri bili pomiješani s muhadžirima iz Srbije i sa svojih pedesetak kuća bili u manjini, dotle je ova nova mahala s druge strane Ibra bila čisto bošnjačka, pa su je zbog toga nazvali Bošnjačka mahala ili Saraj mahala po Sarajevu, odakle su velikim dijelom bili njeni stanovnici. Krajem 19. stoljeća u njoj je već bilo 130 kuća, a pred balkanske ratove, s dolaskom novih grupa muhadžira iz Bosne, bilo ih je 150 kuća. Bošnjačka mahala se također proširila i prema sjeveru i prema zapadu. Nažalost, u periodu nakon balkanskih ratova i docnije odvija se kontinuirano iseljavanje u Tursku bošnjačkog mitrovačkog življa. Prije izgradnje pruge Pazarska Mitrovica je bila mala i neznatna palanka orijentalno-istočnjačkog tipa. Bila je neznatno naselje i više je ličila na selo nego na varošicu.
Za budućnost Pazarske Mitrovice od presudnog značaja je izgradnja vardarsko-kosovske željezničke pruge 1873. godine. Na taj način je ovo mjesto povezano sa Skopljem i Solunom. Karakter varošice joj je davalo samo nekoliko dućana u sredini današnje čaršije, s tri-četiri male mahale oko nje, u kojima su odvojeno živjeli muslimani, pravoslavci i Romi. Kuće u tim mahalama bile su prizemne, sagrađene od ćerpiča ili pletera, pokrivene slamom, a kućna dvorišta ograđena plotovima ili ogradama od ćerpiča. Prije ovog događaja tržišna vrijednost Mitrovice se nije širila prema Kosovu i Drenici jer na desetak kilometara jugoistočno od nje je bio grad Vučitrn, koji je stoljećima bio važniji privredni i administrativni centar od Mitrovice. Tako je Vučitrn sa svojom blizinom ometao razvijanje i napredovanje Mitrovice i širenje njenog privrednog utjecaja prema Kosovu. Širenju njenog privrednog utjecaja u pravcu Novog Pazara ometala je varošica Banjska, koja je do kraja 17. stoljeća bila približno iste veličine kao i Mitrovica i bliža Novom Pazaru. Također je ometala u tom pogledu i blizina bazara i rudnika Trepče.
Ali s izgradnjom pruge sve se naglo promijenilo. Mitrovica kao završna stanica ove važne željezničke saobraćajnice preko noći postaje mnogo važnije mjesto od susjednog Vučitrna, dok se Banjska svela na neznatno naselje, kao i susjedna Trepča. Samo u periodu od 1873. godine do okupacije BiH 1878. godine mitrovačka čaršija je narasla na 50-60 trgovačkih, zanatskih i ugostiteljskih radnji. Teritorijalno proširenje Srbije i Crne Gore u ratu 1877/1878. godine, kao i austrougarska okupacija BiH 1878. godine učinili su da Mitrovica napreduje mnogo brže nego što bi u normalnim uvjetima napredovala. Rijeka muhadžira iz okupirane Bosne i Hercegovine i s teritorija koje su pripale Srbiji i Crnoj Gori stiže do Mitrovice i tu se naseljava. Pošto su to bili većinom ljudi koji su i dotle živjeli u gradskim naseljima, njihov dolazak mnogo je doprinio privrednom razvitku Mitrovice. Mitrovica se privredno odvaja od Sarajeva i Skadra i privredno upućuje na Skoplje i Solun. Čak i cijeli Novopazarski sandžak svoju izvozno-uvoznu trgovinu usmjerava prema Mitrovici, Skoplju i Solunu i u privrednom pogledu se otcjepljuje od Sarajeva.
Nagli rast mitrovačke čaršije i bujnije razvijanje privrede u Mitrovici počinje s doseljavanjem muslimanskih muhadžira 1879. godine. To su uglavnom ljudi iz gradova Bosne i Hercegovine (Sarajeva, Banje Luke, Travnika, Foče, Višegrada i dr.). Zatim iz Nikšića, Podgorice, Kolašina, Niša, Leskovca, Kuršumlije, na šta se nadovezuju i doseljavanja iz ekonomskih pobuda ljudi s Kosova i Makedonije. U Mitrovici se događa pravi demografski i privredni bum. Bošnjački muhadžiri bili su uglavnom gradskog porijekla. Bavili su se prije svega zanatstvom i djelimično trgovinom, čime su nastavili da se bave i u Mitrovici i tako su mnogo doprinijeli ekonomskom usponu Mitrovice. U Mitrovici je živjelo oko 200 bošnjačkih muhadžirskih porodica. Oni su činili uvjerljivu većinu doseljenih muhadžira. Uz to treba uzeti u obzir da su u Mitrovici i prije doseljenja bošnjačkih muhadžira u značajnom broju živjeli Bošnjaci, koji su s Turcima jedino starosjedilačko stanovništvo Mitrovice. To zapažaju i Mekenzijeva i Irbijeva u svom putopisu iz 1863. godine i konstatiraju da u Mitrovici žive i Bošnjaci i da je i tadašnji mitrovački kadija bio Bošnjak. Bit će novih doseljavanja bošnjačkih muhadžira u Mitrovicu i 1908. i 1910. godine. Bilo je naknadnih doseljavanja u Mitrovicu. Doseljeno je dosta bošnjačkih muhadžira iz Starog (Ibarskog) Kolašina, potom se doselila i čuvena bošnjačka porodica Pepić Draga iz Mojstira kod Tutina, a zatim su došli i Ferovići iz Plava 1913. godine i postali jaki privrednici. Omeragići, Toskići i Bektaševići se doseljavaju iz Gusinja u peridu od 1924. do 1925. godine.
Kako zapaža Atanasije Urošević, Mitrovica se “uvećava mnogobrojnim dućanima i radnjama. Kao završna stanica za celu oblast Novopazarskog sandžaka sve do Pljevalja i Bijelog Polja, doline Gornjeg Ibra, okoline Peći i severnog dela vučitrnskog sreza. Predeo Šalje oko Trepče, koji je ranije ulazio u sastav vučitrnske tržišne oblasti, okrenuo se bližoj, privredno razvijenijoj Mitrovici“. Mitrovica ne samo da postaje privredni i saobraćajni centar već i vojni centar šire oblasti od Uvca do Toplice. Tu su podignute velike kasarne u kojoj su smještene divizijska komanda i komanda jedne brigade. Krajem 19. stoljeća Mitrovica postaje veoma lijepa varoš, koja je po uređenju, širokim ulicama i čistoći mogla da posluži za primjer drugim kosovskim gradovima. Branislav Nušić je naziva najljepšom kosovskom varoši. Pored lijepe zgrade niže gimnazije – Ruždije, u Mitrovici je izgrađeno mnogo lijepih kuća od kojih je najviše svojom ljepotom plijenila kuća Bošnjaka Ademagića. Podignut je i veliki kameni most na Ibru 1884. godine. Naročito se ljepotom i uređenošću sve više izdvajala Bošnjačka mahala. Bošnjačka mahala će uspjeti da postane do pred balkanske ratove najljepši dio Mitrovice. Jedino u njoj su ulice bile prave.
Mitrovica se toliko uspješno razvijala da su jedno vrijeme osmanske vlasti razmišljale da sjedište Prištinskog mutesarifluka (okruga) prebace iz Prištine u Mitrovicu. U periodu od 1878. do 1881. godine i u ovim krajevima se osjećalo dvovlašće Prizrenske lige i zvaničnih osmanskih vlasti. Ali po nalogu sultana Derviš-paša je likvidirao utjecaj Prizrenske lige u ovom gradu 1881. godine. Kao kruna svih ovih događaja, Mitrovica, jedna od najstarijih kaza Novopazarskog sandžaka od 1890. godine, prelazi u sastav Prištinskog sandžaka i definitivno prestaje da bude dio Novopazarskog sandžaka, u čijem sastavu je bila 427 godina. Kao dio Prištinskog sandžaka, ostaje do 1912. godine. Dakle, Mitrovica je od 1463. godine dio vilajeta Jeleč, koji se od početka osme decenije 15. stoljeća naziva Novopazarski vilajet, a od 1790. do 1890. godine je dio Novopazarskog sandžaka. Mitrovica je od 1463. do 2. februara 1877. godine bila dio Bosanskog sandžaka, pašaluka, beglerbegluka, ejaleta ili vilajeta odnosno gornja Bosna i njeno granično područje.
Svi navedeni podaci nepobitno govore da je u dugoj historiji Novopazarskog vilajeta, koji kasnije prerasta u Novopazarski sandžak, današnja Kosovska, a nekadašnja Pazarska Mitrovica bila punih 427 godina dio Sandžaka i po svojoj teritorijalno-administrativnoj lokaciji i po nekada većinskom bošnjačkom stanovništvu. Naravno, ovo je samo evociranje historijskih uspomena na prošlost ovog nekada sandžačkog, a sada kosovskog grada, bez ikakvih pretenzija da se bilo šta promijeni u sadašnjem statusu Kosovske Mitrovice. Točak historije i historijski procesi idu naprijed i ne mogu se reciklirati decenije, a još manje stoljeća koja su odavno i nepovratno prošla. stav.ba