Historija
Kozarac se prvi put spominje u pisanim dokumentima 1334. godine, pod imenom Kozara (Cazara, Kotzura). Već 1360. godine postaje slobodni kraljevski grad. Cijelim pomenutim razdobljem Kozarac je bio središte Sanske župe.Tokom 14. i 15. vijeka teritorijom Sanske župe su naizmjenično upravljali bosanski i ugarski kraljevi. 1518. godine, kada Kozarac kao i ostatak Bosanske Krajine osvojen je od strane Osmanskog carstva. Svoj najveći procvat Kozarac doživljava tokom osmanske vlasti, koja je sa manjim prekidima trajala 360 godina (1518-1878). U razdoblju od 1687. do 1835. godine Kozarac je administrativno-upravno i sudsko središte istoimene kapetanije.Aprila 1851. Kozarac je osvojio a potom i zapalio legendarni Omer Pasa Latas.Vrijeme višestoljetne osmanske vladavine zavrsava 6. septembra 1878. godine kada su austro-ugarske trupe zaposjele Kozarac i susjedni Prijedor. Tokom vladavine Austro-Ugarske monarhije Kozarac je polahko počeo da gubi značaj koji je imao u za vrijeme osmanske vladavine Bosnom i Hercegovinom.U 16-tom vijeku, Kozarac je bio zanatsko mjesto i urbani centar u ovoj regiji sjevero-zapadnog dijela BiH. U decembru 1910 u Kozarcu je otvorena prva ženska škola u kojoj je pohađalo preko 30 učenica. Dakle, građani ovog mjesta su vodili računa o obrazovanju mladih, a posebno žena.Aprila i maja 1992. Kozarac je opkoljen od strane JNA i jedinica tzv. Srpske Republike Bosne i Hercegovine a 24. maja 1992. i napadnut. Nakon pada grada 26. maja prezivjelo stanovnistvo Kozarca deportovano je u logore Omarska, Keraterm i Trnopolje. Juna 1992. Kozarac je opljackan i popaljen, a njegovi stanovnici koji su prezivjeli logorske torture, protjerani. Preko 1800 Kozarcana se vodi kao nestali ili ubijeni u toku rata u BiH.
Privreda
Zbog povoljnog geografskog polozaja, klimatskih uslova, kao i velikog prometa ljudi u turistickoj sezoni, Kozarac i okolina su plodno tlo za turizam, trgovinu, poljoprivredu, ugostiteljstvo, sumarstvo i drvopreradu, ribolov i lovni turizam. Ovome uveliko doprinose povoljne geografsko-klimatske odlike kao sto su plodno zemljiste u potkozarskoj dolini (takozvana "kozaracka Posavina"), velike sumske povrsine na Kozari, ribnjak "Sanicani" (povrsine 20 kvadratnih kilometara), veliki broj suncanih dana u godini, ucestale padavine i blage zimske temperature. Jake saobracajne veze (magistralni put, zeljeznicka stanica udaljena 5 km, prvi aerodrom udaljen 50 km) kao i blizina Hrvatske cine ovo mjesto pogodnim za otvaranje proizvodnih pogona i proizvodnju robe namijenje inostranom trzistu. Navedene prednosti, kao i niski troskovi proizvodnje nagnali su dvije inostrane firme da otvore svoje pogone u Kozarcu, hrvatska "Nova Ivancica" (2007.) i austrijski "Austronet" (2008.).
Stanovništvo
Populacija u Kozarcu se dvostruko povećavala skoro svakih četrdeset godina. 1910. populacija stanovništva je bila 5.910, u 1955 bila je u tadašnjoj općini Kozarac 13.473 da bi u 1991.godini,populacija stanovništva dostigla preko 27.000 od čega su 95% bili Bošnjaci, a 5% su bili pripadnici 16 različitih nacija (Srbi, Hrvati, Ukrajinci, Romi itd.)
Ova zajednica je živjela u harmoniji i miru gdje se prijateljstvo i razlika među ljudima njegovala i poštovala.
Tokom 1960-tih godina, mnogi ljudi iz Kozarca su otišli u druge evropske zemlje radi obrazovanja i zaposlenja. Oni su se vraćali u Kozarac noseći sa sobom nova široka iskustva i novac koji su zaradili u tim zemljama. Svoja materijalna sredstva i znanje su investirali u razvoj privrede u ovoj regiji. Regija je bila bogata sa raznim kulturnim koji su tada posjetili Kozarac, njegovu ljepotu i bogatstvo su upoređivali sa Švicarskom. Danas,oni koji se vraćaju u Kozarac žele da učine sve kako bi vratili stari sjaj i još veću ljepotu Kozarcu.
Do 1963., Kozarac je bio centar istoimene općine koja onda biva pridružena općini Prijedor. Po popisu iz 1961. općina Kozarac imala je 14.455 stanovnika, i to:
- Bošnjaci - 7.934 (54,89%)
- Srbi - 2.992 (20,70%)
- Jugoslaveni neopredijeljeni - 2.508 (17,35%)
- Hrvati - 334 (2,31%)
- ostali i nepoznato - 687 (4,75%)
Većina onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni neopredijeljeni na ovom popisu su bili Bošnjaci. Relativno veliki postotak ostalih je uglavnom zbog Rusina.
DODATAK
GEOGRAFSKI POLOZAJ KOZARCA
44 stepeni 48 minuta sjeverne geografske sirine i 14 stepeni 30 minuta istocne geografske duzine. Kozarac se nalazi na 229 metara nadmorske visine. Prosjecna godisnja temperatura iznosi 12 stepeni celzijusa. Simbol Kozarca, Kozaracki Kamen nalazi se sjevernozapadno od Kozarca na nadmorskoj visini od 659 metara I dominantna je tacka vise cijele kozaracke regije. Pogled sa Kamena je fenomenalan i pokriva Kozarac, Prijedor
a po dobrom vremenu vidi se i grad Banja Luka.
Udaljenosti:
Kozarusa 2 km
Kamicani 3 km
Kevljani 6 km
Trnopolje 6 km
Prijedor 12 km
Banja Luka 44 km
Nacionalni park Kozara (Mrakovica) 12 km
Kozarac lezi na regionalnom putu broj 4 (E761).
HRONOLOŠKA HISTORIJA KOZARCA
1334: U zaseoku Mahmuljini u blizini danasnjeg Kozarca postoji crkva Svetog Martina.
10 februar 1360: Na ovaj dan se prvi put spominje Kozarac, tada sjediste Sanske zupe. Iz ovog podatka se
vidi da je Kozarac stariji od Prijedora i Banja Luke, koji se prvi put spominju 1757 odnosno 1494 godine.
1415: Vladar Kozarca je do ove godine Vuk Denzic. 1415 godine on kralju Sigismundu poklanja Kozarac,
kojeg ovaj 1435 godine, na ime duga, predaje knezu Ivanu Blagajskom.
1463: Otomanska imperija zauzima Bosnu. Kozarac do 1518 ostaje izvan Otomanske Imperije. Iz tog doba spominje se jaka utvrda povrsine od oko 2000 kvadratnih metara. Nemarom vlasti i stanovnistva ostataka ove utvrde vise nema. Jedino sto je ostalo je danasnje ime cetvrti gdje je utvrda (djelimicno) nalazila, naime Stari Grad.
1518: Turska zauzima Kozarac, koji je od sada samo jedan od brojnih utvrda na sjevernoj granici. Turska poduzima podhvat izgradnje nove utvrde, ciji se ostatci i danas mogu vidjeti u centru Kozarca.
1687: Kostajnica pada pod Austrougarsku, veliki dio njenog stanovnistva se seli u Kozarac, koji postaje sjediste kapetanije. Kapetanije su lokalne institucije, tipicne za ovaj dio Otomanske Imperije. Kozarac je, do njihovog ukidanja (vidi dole) imao pet kapetana:
Mustafa (do 1730), Murat (1730- ± 1760), Omer (±1760-1798), Mustafa I zadnji kapetan, Mehmed-beg. Posljednji kozaracki kapetan je umro 1859 godine I njegov mezar se jos uvijek nalazi u centru Kozarca, preko puta Mutnicke dzamije. Do 1930 godine ulaz na mezarje krasila je tabla sa tekstom: “dobrom Mehmed-begu, kapetanu Kozarca”.
1736: utvrda u Kozarcu dobija vazan odbranbeni status i biva prosirena. Ove godine se gradi i Kozaracka kula, koja i danas dominira Kozarcem. Tvrdjava se siri na 15.000 kvadratnih metara, nepravilnog je oblika i opasana je zidovima visine 4 i sirine 1 metar. Na sve cetiri strane se gradi ulaz u grad, a u centru se izgradjuje Gradska dzamija. Jedini odbranbeni bastion sacuvan do danasnjih dana je onaj u Ulici Marsala Tita, gdje se prije 1992 godine nalazio ugostiteljski objekat “Basta”.
1835: Reformama u Otomanskoj Imperiji ukidaju se kapetanije a umjesto njih nastaju muselimluci. U pogledu moci, vlasti i privilegija muselimluci ne uopste ne mogu porediti sa kapetanijama. Na ovaj korak u Krajini se dize ustanak, koji brzo biva ugusen.
1839: Turska drzava je presla svoj zenit i naslucuje se njen kraj. Kozaracka tvrdjava gubi svoj status
( I samim tim I posadu) i biva prepustena zubu vremena.
1851ponovo se dize ustanak u Krajini. Pod kontrolom ustanika nalaze se Cazin, Bihac, Bosanski Petrovac, Kulen-Vakuf, Bosanka Krupa, Bosanski Novi, Sanski Most, Jajce, Stara Gradiska I Banja Luka. Kod Jajca ustanike, na putu za Travnik, sjediste vezira Bosanskog, zaustavlja Omer Pasa Latas, koji vec 6 aprila zauzima Banja Luku. Iz ovog grada on krece prema Kozarcu za odlucnu bitku sa ustanicima, 7 aprila 1851 godine. Linija odbrane kod Kozarca popusta brzo I borba se seli u centar grada (nakon bitke Omer Pasa Latas prebiva na jednom proplanku vise Kozarca, koji se danas zove Pasini konaci). Ipak, prije ovoga on, iz osvete, pali Kozarac. Sa Kozarackog Kamena Omer Pasa Latas 1851 godine uziva u ovom monstrouznom prizoru, koji se od tada ponovio samo 1992 godine. Ovo unistenje ostavlja svoje oziljke.
6 septembar 1878: Bez otpora, “saptom” Kozarac pada pod Austrougarsku. Njegov polozaj, u administrativnom I vojnom pogledu drasticno opada.
1963: Kozarac gubi status opstine I podpada pod opstinu Prijedor.
1 mart 1992: Narod Kozarca masovno se izrazava za nezavisnost Bosne I Hercegovine.
30 april 1992: Agresor preuzima kontrolu nad Prijedorom I vecim dijelom opstine. Pored prijedorskog sela Hambarine samo Kozarac ostaje slobodna teritorija u ovom dijelu Bosanske Krajine.
Maj 1992: Bivsa JNA zauzima Hambarine. Pocetkom mjeseca Kozarac biva odsjecen od svijeta. Autobuske linije za I kroz Kozarac su prekinute ili rerutirane, dok je telefonski saobracaj moguc samo na podrucju centrale Kozarac. Pocinje sa radom amaterska radio stanica Radio-Kozarac. 11 maja na sastanku vlasti tri mjesne zajednice, Kozarac, Kamicani I Kozarusa u Osnovnoj skoli “Rade Kondic” u Kozarcu donosi se odluka o osnivanju opstine Kozarac.
24 maj 1992, 14: 15: Sa svih pozicija oko Kozarca pocinje granatiranje. Dva dana kasnije padaju Kozarusa I Kamicani, a dan kasnije I Kozarac, cime nestaje zadnja slobodna teritorija. Za ovo vrijeme na Kozarac je palo oko 25000 granata i nekoliko raketa tipa zemlja-zemlja. Narod Kozarca se transportuje u logore smrti I Kozarac postaje svoje visegodisnje postojanje kao sablasni grad, koji ce biti sve do 1997 godine, kada pocinje povratak njegovih stanovnika.
Agresor mijenja ime grada u Radmilovac, po jednom od vodja vojske koji je izgubio zivot pri napadu na Kozarac. Ovo ime se odmah nakon prvih povrataka brise zahvaljujuci odlicno organizovanom povratku.
Danas je Kozarac dokaz ljubavi Bosanaca prema svojim rodnim mjestima. U medjuvremenu broj stanovnika raste, ekonomija raste i broj nezaposlenih se znatno smanjuje. Poznat je po tome da iz drugih dijelova BiH ljudi nalaze radna mjesta u Kozarcu.
Škola je obnovljena te djaci pohadjaju Osnovnu školu KOZARAC, izgradjeno je mnogo ugostiteljskih i trgovackih te zanatskih objekata.
Radi se na rekonstrukciji infrastrukture te izgradnji i obnovi rekreacionih mjesta.