Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjast orijentalni grad,
čija je panorama s mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba. Već 1571. godine u Beogradu je bilo 27 gradskih četvrti – mahala. Beograd je koncem 16. stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, umnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Osmanskog carstva. On postaje “Dar-ul-džihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd. No, Kneževina Srbija otela je muslimanima vakufsku imovinu i poklonila je Srpskoj pravoslavnoj crkvi, džamije i mezarja sravnili su sa zemljom.
Jedna od iznimno intrigantnih tema, o kojoj se ponajmanje pisalo, svakako je sudbina vakufa u Kneževini Srbiji. Kao što je bila tužna i preteška sudbina muslimanskog stanovništva u Kneževini Srbiji, tako je bila tragična i sudbina muslimanskih vakufa. Od početka 19. stoljeća na udaru su se našli i muslimani i vakufi.
Drugi srpski ustanak završen je sporazumom između Miloša Obrenovića i Marašli Ali-paše, na osnovu kojeg će u Smederevskom sandžaku, koji će poslužiti kao budući embrion Kneževine Srbije, biti uspostavljena dvojna srpsko-osmanska uprava, a Srbi dobiti poluautonomiju. Međutim, iz akata koji su regulirali ovaj kompleksni način uprave nije jasno kako je reguliran status vakufske imovine. Položaj muslimana kontinuirano se pogoršavao. Kako možemo vidjeti iz pridruženog akta člana 5 Akermanske konvencije, sklopljene 1826. godine između Osmanskog carstva i Rusije, zabranjeno je muslimanima koji ne pripadaju garnizonima da prebivaju u Srbiji. Prisiljavani su da svoja nepokretna dobra predaju na korištenje Srbima, a prihodi s ovih imanja, zajedno s dankom, moraju se uplaćivati u sultanovu kasu, koji će ih kasnije proslijediti muslimanima posjednicima ove imovine. Hatišerif (sultanova povelja ili ukaz) iz 1830. godine, koji je kao i svi drugi hatišerifi donijet pod pritiskom Rusije, išao je još dalje i prisiljavao muslimane da žive samo u garnizonima i da se povuku iz gradova, čemu su se muslimani suprotstavljali svim snagama.
Član 4 ovog Hatišerifa regulirao je i sudbinu spahiluka u Smederevskom sandžaku. Predviđeno je da će prihodi s timara i zijameta, kojima će ubuduće Srbi raspolagati, biti procijenjeni, nakon čega će se, zajedno s prihodima iz šest nahija, čije se pripajanje očekivalo, plaćati jedinstvenom sumom. Muslimani su primoravani da svoja nepokretna dobra u roku od jedne godine po utvrđenoj cijeni prodaju Srbima. Ako muslimani nisu željeli odreći se svoje imovine i to učiniti, morali su plaćati na tu imovinu određeni porez beogradskoj blagajni. Stari Beograđanin Rašid-bej o tome piše: “Što se pak nesretnih muslimana tiče, oni iz daleka posmatrahu kako olahko njihova krvlju stečena imanja i čifluci prelaze u tuđe ruke.” Odredbe Hatišerifa iz 1830. godine odnosile su se samo na rješavanje pitanja nepokretnih dobara muslimana koja su bila u njihovom privatnom vlasništvu. Društveni, komunalni, privredni i sakralni (vjerski) objekti, koji su se nalazili na vakufskoj ili nekada općinskoj zemlji, nisu još bili predmetom rasprave. Sve do 1836. godine sva vakufska dobra smatrana su za svojinu srpske države. Ali te godine Državni savjet osnovao je komisiju, čiji je zadatak bio da popiše vakufska dobra i utvrdi njihovu vrijednost. Prvobitno je bila ideja da se nakon toga vakufska imovina rasproda privatnim licima. Hatišerif iz 1838. godine samo je ponovio odredbe iz prethodnih hatišerifa. Ali odluka o sudbini vakufske imovine ova put dobila je drugačiji smjer.
Agresija na muslimansku imovinu se nastavlja. Uredbom Sovjeta Knjaževstva Srpskog od 27. jula 1839. godine naloženo je da sva muslimanska dobra, koja ostanu bez sahibije (vlasnika), pripadnu državi, a vakufska zemlja bez nadzora da se dodijeli crkvama, odnosno “da svi vakufski placevi imaju pripasti crkvama”. Da bi se načinio još veći pritisak na muslimane, 1. decembra iste godine odlučeno je da se desetina naplaćuje od muslimanske zemlje sve dok ne bude prodata. Odlukom Popečiteljstva pravosuđa od 17. novembra 1841. godine u mjestima gdje muslimani još žive vakufska zemlja, koja je bila bez sahibije, tačnije džamije, pripala je crkvi. Kneževina Srbija 1862. godine bila je vazalna država s Osmanskim carstvom kao sizerenom. Prisustvo Osmanskog carstva u Kneževini bilo je iskazano putem prisustva vojnih garnizona u šest tvrđava, policije i postojanja osmanskih civilnih vlasti, nadležnih za muslimansko stanovništvo koje je živjelo u gradskim naseljima. Nakon događaja na Čukur česmi, pri čemu je jedan osmanski vojnik testijom povrijedio srpskog šesnaestogodišnjeg dječaka Savu Petkovića, koji mu je zatražio testiju da iz nje pije, a ovaj ga uz drske riječi odbio, uslijedio je sukob između osmanskog garnizona i naoružanih Srba, pri čemu je najviše stradalo civilno muslimansko stanovništvo Beograda.
Ovo je bilo povodom da se u Kanlidži, predgrađu Istanbula, u septembru 1862. godine održi međunarodna konferencija. Uoči ove konferencije Francuska i Rusija sačinile su sporazum o zajedničkom istupanju u korist srpskih interesa. Konferencija je zaključena protokolom od dvanaest članova, po kojem se tvrđave Soko i Užice imaju srušiti, izuzimajući gradove. Porta je zadržala svoje garnizone u četiri grada: Beogradu, Feth-i islamu (Kladovu), Smederevu i Šapcu. U skladu s odredbama 1. i 8. člana zaključaka ove konferencije, trebalo je da se muslimani isele što je moguće brže iz Kneževine Srbije, koja je trebalo da isplati Porti devet miliona groša u ime odštete za nepokretna i pokretna dobra beogradskih muslimana. Prema ovom ugovoru muslimani su imali predati svoja mezarja i džamije na čuvanje srpskoj vazalnoj kneževini, a srpska vlast preuzela je i potpisala obavezu da će ih čuvati i štititi i da ih ne smije niko, a najmanje oni, uništavati. Najvažniji članovi Protokola, koji se tiču nepokretnih dobara muslimana te vakufskih, jesu 1, 3. i 8.
Član 1: “Radi sprečavanja mogućnosti sukoba koji proističu iz izmiješanosti srpskog i muslimanskog stanovništva na istoj lokaciji, osmanska vlada će u cjelini prenijeti vlasništvo na srpsku vladu, uz uslov obeštećenja vlasnika, sve zemlje i kuće u varoši Beograd, koje u sadašnje vrijeme pripadaju muslimanima. Porta će prepustiti pod istim uslovima spomenutoj vladi sve zidine, šančeve i objekte koji čine stari bedem koji odvaja moderni od starog grada, koji se zove četvrt, kao i kapije – savsku, varošku, istanbulsku i vidinsku. Ovi šančevi, zidine, kapije i objekti bit će uništeni i sravnjeni. Srbi neće podići nijedan vojni objekt na tom terenu. Ove promjene ranijeg stanja stvari imat će za posljedicu isključivo nadležnost srpskih vlasti koje će se ubuduće protezati na cijelu varoš kao i beogradske četvrti. Sva vjerska zdanja i mezarevi koje bi muslimansko stanovništvo ostavilo povlačeći se s mjesta na kojima su bili na osnovu starinskih prava bit će savjesno poštovani.”
Član 3: “Srpska vlada će se pobrinuti da nadoknadi, ili naturalno ili novčano, sve pokretne stvari koje su ostavili muslimani u svojim kućama ili dućanima kada su se povukli u tvrđavu. Ako su, u vrijeme nereda koji su se tada desili, pojedini Srbi pretrpjeli gubitke iste vrste djelima muslimana, njima će štetu nadoknaditi osmanska vlada.”
Član 8: “Visoka Porta preduzeće trenutne mjere u saglasnosti sa srpskom vladom da se svi muslimanski stanovnici, koji žive oko pet utvrđenih tačaka koje ona drži u posjedu na osnovu ugovora, i koji su specificirani u prethodnim članovima, mogu osloboditi svoje imovine i povući se sa srpske teritorije što je moguće brže. Osmanski povjerenik poslan u Beograd, u cilju odlučivanja ovog i drugih pitanja koja od ranije stoje, okončat će svoj posao u okviru roka koji će odrediti Mješovita civilna komisija opisana u članu 5. Podrazumijeva se da nema ničeg u onome što prethodi, a što bi sprečavalo muslimane da zbog svojih poslova putuju po unutrašnjosti Kneževine, pod uslovom da poštuju zakone zemlje.”
Uprava grada Beograda obratila se 1862. godine dopisom Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela u nastojanju da popiše sva muslimanska dobra bez sahibije koja su ležala na vakufskoj zemlji u Beogradu. U dopisu se, između ostalog, navodi da, kada su muslimanske zemlje Hatišerifom od 1833. godine prešle u “srpske ruke”, muslimani više nisu imali prava da žive na vakufskoj zemlji, nakon čega su počeli s prodajom nepokretnih dobara na ovoj vrsti zemljišta. Ova je prodaja zaustavljena i 14. jula 1833. godine odlučeno je da se novac vrati onima od kojih je otkupljena vakufska zemlja. Rješenjem od 5. decembra 1839. godine ustupljene su sve općinske zemlje općinama, zemlja koja je bila bez sahibije zadržana je za Upraviteljstvo, a vakufska zemlja ustupljena crkvi. Uprava grada Beograda nastojala je prikupiti podatke o licima koja su posjedovala nepokretna dobra na vakufskoj zemlji, te je dopisom ministru prosvjete i crkvenih djela od 10. juna 1862. godine dostavila spisak, s naznakom da je on sastavljen posredstvom Sreskog suda, ali se, nakon objave da se varošani koji imaju nepokretna dobra na vakufskoj zemlji jave, niko nije odazvao pozivu. Važno je napomenuti da, u skladu s islamskim pravom, džamijski objekti građeni na vakufskoj zemlji nisu smjeli biti srušeni, jer su izgrađeni u ime Allaha Uzvišenog. Mogli su samo biti obnovljeni ili uklonjeni ruinirani i trošni dijelovi džamije ili čitave bogomolje. Uprava grada Beograda naložila je 1865. godine da se ponovo popišu muslimanska dobra u Beogradu, a među 665 “numera” u Spisku našao se samo jedan vakufski posjed, pod numerom 201, koji je označen kao “go plac”.
Beograd je zbog svog strategijskog položaja i privrednog značaja imao sve preduslove da uz posebnu brigu države brzo preraste u muslimanski šeher. U Beogradu je izgradnja vakufa započela odmah po osvajanju, 1521. godine, te su najveće vakufe podigli smederevski sandžak-begovi: Mehmed-paša Jahjapašić, Mehmed Sokolović, Bajram-beg, Piri-paša, Musa-paša i vezir Ahmed Ćuprilić. Ovi dostojanstvenici gradili su vakufe u 16. i 17. stoljeću. Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjast orijentalni grad, čija je panorama s mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba. Već 1571. godine u Beogradu je bilo 27 gradskih četvrti – mahala. Beograd je koncem 16. stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, umnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Osmanskog carstva. On postaje “Dar-ul-džihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd. Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao približno 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili muslimani. Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7.000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan-saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija. Evlija Čelebija ostavio je nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida. Osmanlijski geograf Hadži Kalfa zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak – orijentalist rahmetli Hazim Šabanović smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija. U Beogradu je u to vrijeme bila naseljena 41 mahala (kvart).
Prema nekim savremenicima, u Beogradu je osamdesetih godina 18. stoljeća bilo 50 džamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60.000 austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon, i 9.000 Osmanlija branilaca grada, na čelu s Osman-pašom i u toku okupacije (1789–1791) stradalo je 30 džamija. Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car, morao je prepustiti Osmanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen. U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka. Beograd je pred Prvi srpski ustanak imao 25.000 stanovnika, od toga su 20.000 bili muslimani. U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge su džamije stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđe je mnogim muslimanskim ženama “koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage… ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”.
Povratkom Osmanlija u Beograd počinje se s obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija dok s obnavljanjem u minulim ratovima više oštećenih i poluporušenih džamija nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Osmanskoj imperiji, a napose u Smederevskom sandžaku. Joakim Vujić, koji je boravio u Beogradu 1826. godine, između ostalog je zabilježio: “Navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”. Srpske vlasti 1836. godine popisale su džamije u Beogradu i u tom spisku nalazilo ih se šesnaest. Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo “na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: “U gradu i varoši bilo je 15 munara.” Isti pisac konstatira 1887. godine: “Od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ‘Bajrakli džamiju’ (džamiju s bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Mekku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju. Spominje se i manja Kara džamija (ranija Bajram-begova džamija) sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta. Prema jednom turskom planu beogradskog grada i varoši, do šanca koji potiče iz 1863. godine, ucrtane su sve zgrade s oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, među kojima dvanaest džamija i tri tekije, kako slijedi:
1.Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
2. Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
3. Sultan Mustafina džamija,
4. Ali-pašina džamija,
5. Bajrakli džamija,
6. Reis-efendijina džamija,
7. Laz-oglije džamija,
8. Jahja-pašina džamija,
9. Deftedarova džamija,
10. Laz-hadži Mahmuda džamija,
11. Kizlar-agina džamija,
12. Bajram-begova džamija,
13. Šejh Hasana-efendije tekija,
14. Šejh Muhameda tekija,
15. Šejh Hafiza Mehmeda tekija
Najveći broj džamija, prema postojećim podacima, nalazio se u današnjem užem centru grada. Zabilježene su džamije na Beogradskoj tvrđavi, Dorćolu, i to uglavnom duž Ulice cara Dušana, a neke se spominju i u blizini Trga Republike. Za nekoliko njih čak se smatra da su se nalazile oko Studentskog trga, jedna u blizini Brankovog mosta, a jedna je bila i na mjestu Zoološkog vrta. Postojale su i džamije koje su bile udaljene od nekadašnje varoši, kao što je bila Batal džamija, koja se nalazila na mjestu Narodne skupštine. Beogradski muslimani sve do 1867. godine imali su glavnu ulogu u ovom gradu. U cijelom Beogradu bilo je tada 3.000–4.000 kuća s približno 30.000 stanovnika. Uvjerljiva većina bili su muslimani, prije svega Bošnjaci, i nešto Srba, Grka, Cincara, Jevreja i Cigana. U gradu su živjeli samo muslimani, u varoši su bili izmiješani s drugim narodnostima, a u podgrađima su stanovali samo Srbi i Cigani. Beogradski muslimani, osim mezarja kod pojedinih džamija, imali su i dva glavna: jedno, Veliko groblje, bilo je na mjestu današnjeg Studentskog (Univerzitetskog) parka pred Velikim trgom, a drugo na nizbrdici sadašnjeg Malog Kalemegdana. Osim toga bilo je poveće mezarje i na mjestu sadašnje Kolarčeve pivnice pred Stambol kapijom.
Kršćani su u cijelom Beogradu imali tada samo jednu crkvu, onu spram mitropolije. Cijela beogradska varoš imala je potpuno orijentalnu fizionomiju. O muslimanskom prisustvu u Beogradu do dana današnjeg ostali su da svjedoče turski toponimi – nazivi mjesta pojedinih dijelova Beograda, kao što su: Topčider, Kalemegdan, Đeram, Terazije, Bulbulder, Karaburma, Tašmajdan, Dorćol, Avala, Savamala (Sava mahala), Pašino brdo, Rospi ćuprija, Vezirovo brdo, Torlak, Ćalije, Čubura, Neimar, Dedinje (Dedino brdo). Sultan je carskim ukazom od 10. aprila 1867. godine prepustio upravu nad carskim gradovima Beogradom, Kladovom, Smederevom i Šapcem knezu Mihailu. Posljednji muhafiz beogradske tvrđave Ali Riza-paša 19. aprila predao je ključeve tvrđava. U beogradskoj tvrđavi ostala se vihoriti osmanska zastava, kao simbol vazalnog statusa Kneževine Srbije, pored koje je stajala i srpska. Posljednji osmanski vojnici napustili su tvrđavu 1867. godine, a nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Kneževina dobila neovisnost, skinuta je definitivno osmanska zastava. U Srbiji je islam priznat 1868. godine kada je knez Mihailo Obrenović muslimanskom džematu u Beogradu predao na korištenje obnovljenu Bajrakli džamiju. Tom prilikom knez je odredio plaću vjerskim službenicima i određena su sredstva za održavanje džamije. Vjerski obredi ponovo su se počeli obavljati u Bajrakli džamiji u drugoj polovini godine. Iz susjedne kuće iseljen je Wilhelm Schlosberg, a kuća je data na korištenje imamu Muhamed-efendiji Hadži Mehmedoviću, koji je bio porijeklom iz Sarajeva.
Džematski odbor i džamijski tutor postavljeni su 1871. godine, ali su već 1876. godine napustili Beograd zbog rata Kneževine Srbije s Osmanskim carstvom. Bajrakli džamija do današnjeg dana ostala je jedina sačuvana beogradska džamija u Beogradu, u kojoj muslimani obavljaju svoje molitvene obrede. Sve druge beogradske džamije, kao i džamije u drugim gradovima Kneževine Srbije, a i muslimanska mezarja, uništeni su planski i sistematski, uprkos činjenici da se Kneževina Srbija na međunarodnoj konferenciji u Kanlidži obavezala da će ih čuvati i da ih ne smije rušiti i uništavati. Time je Kneževina Srbija grubo prekršila odredbe mirovnog ugovora iz Kanlidže i uništila cjelokupnu sakralnu i kulturnu baštinu muslimana starosjedioca na ovim prostorima, te potpuno zatrla sve materijalne tragove da su muslimani, među kojima su ogromnu većinu činili Bošnjaci i Albanci, nekada u mnogim dijelovima Kneževine Srbije bili većinsko stanovništvo. Kneževina Srbija otela je muslimanima vakufsku imovinu i poklonila je Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kada je Kneževina Srbija u novom ratu s Osmanskim carstvom 1876–1878. godine proširila svoju teritoriju za Niški, Toplički, Vranjski i Pirotski okrug, u kojima su muslimani prije rata bili većinsko stanovništvo, Privremenim zakonom o uređenju Srbiji priključenih predjela od 3. januara 1878. godine islamu je opet dat status zakonom priznate vjere. Piše: Esad RAHIĆ stav.ba