U poznatoj povelji cara Fridriha III iz 1448. godine prvi put se spominje Počitelj.

Prvi spomen da se u tvrđavi nalazi posada imamo iz 1446. godine, pod komandom ugarskog kralja Matije Korvina, dok ga 1471. godine zauzeše Osmanlije, pod čijoj će upravi ostati sve do austrougarske okupacije 1878. godine.

Padom Kraljevine Bosne 1463. godine pod Osmanlije, ugarski kralj Korvin kreće u ofanzivu i zauzima sjeverne dijelove Bosne gdje formira dvije banovine: Jajačku i Srebreničku. Također, namjeravao je zauzeti i južne dijelove Bosne (Hercegovinu) u cilju da sebi stvori strategijsko uprište u blizini mora i Dubrovnika, a i kako bi lakše mogao izvoditi akcije protiv Osmanskog carstva, koje je ugrozilo i njegovu državu. Kao najzgodniju tačku, za ostvarivanje svojih ciljeva na jugu, Korvin je odabrao baš Počitelj. Zbog toga je u novembru 1465. godine poslao hercegu Stjepanu, pod čijom je upravom Počitelj tada još uvijek bio, i Dubrovčanima izaslanike kako bi podržali njegove ambicije. Pregovori su okončani u decembru a odlučeno je da Korvin u Počitelj pošalje ugarsku posadu, dok Dubrovčani obećaše dati 2 000 dukata te izgraditi o svom trošku most na Neretvi.

Tokom januara i februara 1466. godine Dubrovčani su slali materijal za utvrđenje Počitelja, a knez Pavao je postavljen za kneza Počitelja. Također, ugarsku posadu u Počitelju Dubrovčani su redovno opskrbljavali oružjem i hranom. Za uzdržavanje grada Dubrovčani su davali i gotov novac što se vidi iz povelje kralja Korvina od 6. februara 1468. godine u kojoj navodi da je primio 800 zlatnih forinti “za uzdržavanje našeg grada Počitelja…”. U maju 1466. godine Korvinovi izaslanici poslaše zahtjev hercegu Vlatku, sinu Stjepana, da pošalje 20 000 dukata za izdržavanje Počitelja ali ovaj posla samo 9 000. Pored navedenih, 1 000 dukata je poslao i papa Pavao II. Ovim novcem napredovala je izgradnja mosta na Neretvi i utvrđivanje Počitelja. U oktobru 1466. godine Dubrovčani odrediše da se na kraljev trošak u Počitelj šalju: kovači, klesari, zidari, inženjeri, barke, drvlje, klinci i dr.

Znameniti arheolog Ćiro Truhelka navodi da je most sagrađen pod samim Počiteljom i stava je da je u pitanju bio drveni most u Mostaru, koji je ondje stajao prije današnjeg Starog mosta, kojeg su izgradile Osmanlije 1566. godine. Sa gradnjom mosta na Neretvi, ostvarena je Korvinova želja, da se uspostavi strategijska veza između Počitelja i Jajca na sjeveru.

Početkom septembra 1471. godine ugarska posada u Počitelju se našla pod opsadom osmanske vojske pod komandom Hamza bega. Iako su Dubrovčani nastojali u Počitelj dostaviti veću količinu baruta kojeg je posada zahtijevala, Hamza beg im posla izaslanika 20. septembra sa “radosnom viješću” da je Počitelj zauzet i da od Dubrovčana traži 40 perpera kao “znak radosti”. Zauzevši Počitelj i tvrđavu Osmanlije u nju smjestiše svoju posadu na čelu sa dizdarom, koja je tu boravila sve do prvih godina XVIII stoljeća.

Od tog vremena ispod tvrđave se počinje razvijati malo naselje, a prvi spomen o naseljenom mjestu ispod Počitelja u pisanim izvorima imamo tridesetih godina XVII stoljeća. U izvoru, koji je na italijanskom jeziku, se navodi da Počitelj ima utvrdu u kojoj sjedi aga sa oko 150 vojnika, dok varoš broji oko 300 kuća. Osmanski geograf Ćatib Ćelebija navodi potpuno drugačije tvrdnje. Naime prema njegovim spisima Počitelj leži na Neretvi između Mostara i Gabele, dok ga je putopisac Evlija Ćelebija opisao podrobnije, prilikom svog putovanja u Dubrovnik 1664. godine. Po njegovom spisu, tvrđava je malena i niska, ali dobro utvrđena i na njoj su željezna vrata. U tvrđavi je dizdareva kuća, mali bunar, mala kula, mala džamija i vodena kula, koja služi u slučaju opsade. U tvrđavi je tada stražarilo 50 vojnika, a u slučaju navale u nju je moglo stati 500 branitelja. U tvrđavi je bilo i 500 malih topova.

Kako je u to vrijeme Gabela bila glavna utvrda, tako se na Počitelju nije pretjerano radilo. Ipak, kada je Gabela oštećena tokom rata 1715. godine, Počitelj dobija veći značaj i biva dodatno utvrđen. Tada je mjesto opasano bedemom, sagrađena je tabija, još jedna pored Neretve, a sa strana su iskopani rovovi. U mjesto se ulazilo kroz dvije kapije i dvoja mala, vjerovatno tajna, vrata. Isto tako iz tvđave se moglo izaći kroz jedna tajna vrata. Nadozidana je i kula u tvrđavi, sa koje je pogled dopirao na sve strane veoma daleko. Ovim radovima Počitelj je zadobio svoj današnji izgled. U godinama iza austrougarske okupacije porušen je tek jedan dio bedema nadomak donje kapije te je razvaljen dio bedema zbog proširenja puta u Gornjem Polju.

Vjerovatno je Počitelj 1715. godine postao i sjedište kapetanije, nakon što su Mlečani teško oštetili tvrđavu u Gabeli. Sve do 1782. godine Počitelj je bio samostalan grad u blagajskoj nahiji. Kada je Porta u Istanbulu uvidjela pravi značaj Počitelja, koji se nalazio u neposrednoj blizini neprijateljske granice, donešena je odluka da se Počitelju pripoje susjedne teritorije i da se ustoliči u rang kotara (općine). Tom prilikom je 31 selo iz mostarskog, blagajskog i stolačkog kotara pripojeno Počitelju. Iste godine kada je dobio status kotara, Počitelj je imao 354 vojnika, što je bila respektabilna cifra za tadašnje vrijeme. Naredne godine Počitelj je dobio i nadzor nad šerijatskih poslovima i ostalim daćama.

Samo dvadeset godina kasnije kadije iz susjednih kotara počeli su se miješati u šerijatske poslove počiteljskog kotara. Nekim spletkama brisane su bilješke o ustrojstvu novog kotara, pa je u novembru 1804. godine izdan sultanov nalog da se sva ranija sela vrate kotarevima od kojih su izuzeti i da nad njima šerijatske poslove ne vrši počiteljski kotar. Tako je na kratko vrijeme Počitelj ostao bez teritorije koja mu je bila pripojena 1782. godine. Tadašnji bosanski namjesnik Husrev Mehmed paša u ovom dokinuću vidio je opasnost po ovaj grad te je naveo kako je izuzimanjem sela od Počitelja oslabilo utvrđenje ovog grada. Kako je mjesto bilo pod burnim okom neprijatelja, istakao je kako je neophodno da se spomenuta sela vrate Počitelju. Ovaj je prijedlog u cjelosti usvojen u Istanbulu i 1807. godine ponovo je 31 selo vraćeno Počitelju, uz posebno naglašenu stavku da se “susjedne kadije i kapetani Mostara, Blagaja i Stoca ne miješaju u rad Počitelja”. Deset godina kasnije ponovo je potvrđena ova sultanova naredba i to posebnim fermanom “da se sela ne smiju povratiti starim kotarevima”, što bi moglo značiti da su ponovo postojale određene malverzacije oko navedenih sela. Time je kapetan Počitelja Smail beg odnio konačnu pobjedu, prvenstveno zbog sposobnosti da prepozna značaj Počitelja.

Pored spomenutog Smail bega, poznata su imena još nekoliko počiteljskih kapetana: Ibrahim age, Omer bega, Ibrahim bega i Hadži Mehmeda. Sa razlogom najviše podataka imamo o Smail begu, jer je i ostavio najveći pečat.

Smail beg je na poziciji počiteljskog kapetana proveo preko 40 godina. Zbog granice zavadio se sa Mehmed begom Rizvanbegovićem, kapetanom Stoca, koji mu je uzeo 42 sela uz Kiševo i Klepce. Zbog toga je Smail beg više puta udario na Hutovo, gdje je Mehmed beg stolovao. Nakon što je spor okončan 1818. godine iz sultanovog fermana se vidi da je Smail beg samovoljno postupao, bez volje bosanskog beglerbega. Oko sebe je okupio vojsku koja je spalila kulu na Klepcima, uzurpirao šerijatske poslove u 42 sela stolačkog kraja. Osim toga zauzeo je i Hutovo, te uhapsio i kaznio visokopozicionirane ljude koje je zatekao u Hutovu. Ipak, u izvještaju o Smail begu, koji je poslan od strane bosanskog beglerbega Derviš Mustafe stoji da je “Smail kapetan u svakom pogledu odan i pokoran državi”.

Kako bi se problem riješio beglerbeg je poslao komisiju koja je trebala utvrditi šta se tačno desilo. Na kraju je ustanovljeno da je Smail kapetan radio protiv osmanskih propisa te da uslijed nereda nije bilo moguće prikupiti državne prihode od sela. Sultan je tada naredio da se Smail kapetanu izuzmu sela, na što je Derviš Mustafa 19. decembra 1818. godine izdao naredbu da kadije i ajani, te ostali prvaci ubiru porez. Čini se da se Smail kapetan nije pokorio sultanovoj naredbi te je nastavio rat sa braćom Rizvanbegović. Stvar je u potpunosti riješena tek po smrti Smail kapetana. Pored stolačkih kapetana ratovao je i sa ljubuškim Sulejman kapetanom.

Neki popovi i vladike se 1820. godine požališe na Smail kapetana kako im traži 2 000 groša “dodatnog poreza” iako je obećao “da ih neće dodatno haračiti”. Zbog toga ga okrutni bosanski beglerbeg Dželaludin paša pozva u Travnik. Vračajući se iz Travnika, uslijed dovoljno ne razajašnjenih okolnosti Smail kapetan preminu kod Sarajeva. Naslijedio ga je sin Ibrahim kapetan, o kojem nema puno pisanih informacija. Posljednji počiteljski kapetan bio je Mehmed beg, sin Smail kapetana. Ovu dužnost obavljao je sve do 1836. godine, kada su ukinute kapetanije u Bosankom ejaletu, a nakon toga bio je jedan od najuglednijih ljudi Hercegovine, radeći na brojnim zakonima čak i u samom Istanbulu. Ukidanjem kapetanije utvrdom su i dalje upravljali dizdari iz porodice Halilagića.

Tokom svog najvećeg procvata u Počitelju je posjedovao prostran han, a do njega i lijepu banju, medresu sa bogatom bibliotekom, imaret, džamiju i sahat kulu. Najstarija je džamija koju je sagradio neki Hadži Alija sin Musa agin, a danas se naziva Šišman Ibrahim pašinom. Unuk Hadži Alijin, Omer aga je dao oko 1650. godine izgraditi imaret, iz kojeg su siromašni stanovnici i putnici dobijali besplatnu hranu svaki dan. Medresa je sagrađena godinu dana ranije, od strane drugog Hadži Alijinog unuka, Ibrahima. Han i banja su sagrađeni 1665. godine. Sahat kula je također zadužbina Ibrahima, visine je kao kula pored Begove džamije. Iako su kroz vrijeme brojni objekti bili ili oštećeni ili potpuno razoreni danas je u Počitelju sve obnovljeno.           bosnae.info