Zauzevši dijelove Kraljevine Bosne 1463. godine Osmanlije su uspostavile svoj klasični feudalni sistem i zavele upravno

– teritorijalnu podjelu prema svom državnom poretku. Gotovo da nije postojala zauzeta oblast u kojoj nisu važile određene specifičnosti, koje će kasnije, u periodu opadanja osmanske moći, odigrati značajnu ulogu u oblikovanju određenih pojava u društvenom i političkom životu pokorenih naroda.

specifičnosti, u odnosu na ostale južnoslavenske zemlje koje su pale pod osmansku vlast, imala je Bosna. Poslije kraćeg vremena, od zauzimanja 1463. godine, Osmanlije uspostavljaju vojno – upravne oblasti – sandžake (bosanski, hercegovački, zvornički itd). Svi sandžaci su na početku bili u sastavu jedinstvenog organizovanog evropskog dijela osmanske države, odnosno rumelijskog ejaleta. Takvo stanje potrajalo je do osnivanje zasebnog bosanskog ejaleta 1580. godine, u čiji sastav je ušao svi dotadašnji dijelovi današnje Bosne i Hercegovine, koje su Osmanlije zauzele (izuzetak je prostor Cazinske krajine i dijelovi desno od Une), zatim dijelovi Dalmacije i Slavonije, također pokoreni od strane osmanske vojske. Porazom Osmanlija u Velikom bečkom ratu (1683 – 1699) granica bosanskog ejaleta je išla na sjeveru rijekom Savom, na zapadu rijekom Unom, na jugu gotovo današnjom granicom Bosne i Dalmacije, na istoku granicom nekadašnjeg novopazarskog sandžaka, koji se sve do pred okupaciju od strane austrougarske nalazio u sastavu bosanskog ejaleta. Karlovačkim mirom iz 1699. godine, kojim je i okončan Veliki bečki rat, BiH je dobila približne današnje svoje granice.

Posebnosti Bosne u Osmanskom carstvu vidljive su već od prvih decenija osmanske vlasti, ali se najsnažnije oblikuju u vrijeme najvećeg uspona Osmanskog carstva, u vrijeme sultana Selima I i Sulejmana I (1512 – 1566). Istina, u Bosni su, kao i u ostalim dijelovima Carstva, uspostavljene klasične osmanske ustanove, ali su u Bosni vremenom modifikovane u spahijskoj i janjičarskoj organizaciji, u položaju seljaštva, kao i u vojno – upravnoj organizaciji bosanskohercegovačkog područja, što je sve skupa davalo pečat specifičnosti društveno – političkom stanju. Spahijska organizacija u Bosni se oblikovala na način da su u nju uključivani domaći ljudi, bivši sitni i srednji feudalci, koji su postepeno prelazili na islam. Da bi učvrstila domaću feudalnu klasu, Porta je vrlo rano zakonom omogućila da se timari i zijameti (posjedi) u Bosni mogu davati domaćim ljudima. Poslije Bitke kod Siska 1593. godine oni su postali nasljedni, što je bio jedinstven slučaj u Osmanskom carstvu. I janjičarska organizacija je imala svoje specifičnosti. Posebnu ulogu je imala mogućnost da bosanski muslimani šalju svoje sinove u sultanov dvorski podmladak, po sistemu janjičarske regrutacije. Značajan broj takvih pojedinaca, npr. iz roda Sokolovića, tim sistemom zauzeo je visoke upravno – upravne položaje u sandžacima, ejaletima, a kasnije i na vezirskim funkcijama. Što se tiče samih janjičarskih vojnika, oni se javljaju u pojedinim gradovima Bosanskog ejaleta u sastavu mjesnih gradskih posada pod nazivom ‘verli kulu’.

I položaj seljaka (raje) u Bosni znatno se razlikovao od položaja raje u ostalim južnoslavenskim zemljama pod osmanskom vlašću. Za razliku ostalih zemalja, gdje je raju činilo samo kršćansko stanovništvo, u Bosni su u taj stalež spadali i kršćani i muslimani, jer je veliki broj domaćih seljaka primio islam i tako se duhovno povezao sa osmanskim vladajućim slojem u Bosni, kojeg su većinom činili muslimani. Opći ekonomski i društveni položaj, pogotovo u ranom periodu osmanske uprave, muslimana i kršćana u Bosni se nije bitno razlikovao. I jedni i drugi su bili podloženi muslimanskim spahijama, kojima su bili dužni davati feudalnu rentu, dok su državi činili različite radne i materijalne usluge. Postojala je tek izvjesna razlika u davanjima spahijama i državi. Naime, kršćani su morali dati veću novčanu rentu spahiji, a državi su davali harač kao podanički porez, u zamjenu za otkup od služenja vojne službe u vojsci. Vremenom, naročito od XVII stoljeća kada osmansko carstvo postepeno prelazi u defanzivu i kada posade nisu bili dovoljne da odbrane granice, stanovništvo je povremeno pozivano u vojsku, a zauzvrat su bili oslobođeni državnih nameta. S obzirom na činjenicu da je potreba vojnog angažovanja svih bosanskih muslimana, dakle i seljaka (raje), kasnije još više rasla, da bi, tako reći, postala stalna od kraja XVII stoljeća, od kada se vrlo često vrši mobilizacija svih muslimana po sistemu tzv. ‘nefiri am’ spomenuta povlastica oslobođenja (muafiyet) je, također, vrlo često praktikovana, na što nedvosmisleno ukazuju tadašnji turski izvori. Na toj osnovi se i kod seljaka Muslimana učvršćivala svijest o njihovom posebnom mjestu u Carstvu, za čiju su egzistenciju bezbroj puta žrtvovali svoje živote i imetak.

Od samog početka osnivanja, a naročito od Karlovačkog mira, Bosanski ejalet je imao sliku jednog “vojnog logora” i na osnovu toga se može reći daje bio serhat (krajina). Vjerovatno je takav njegov karakter uticao na vladajuće krugove u Istanbulu da ga vrlo rano podignut na stepen ejaleta. Bez obzira što je spadao u klasični osmanski vojno – upravni sistem, bosanski pašaluk je na odrećeni način činio poseban sistem vojne organizacije. To se uočava iz letimičnog uvida u osmansku službenu dokumentaciju, posebno iz uvida u službena pisma sultanove kancelarije, koji su slati u Bosnu. Karakteristično je istaći da je veliki broj takvih pisama naslvljen na bosanskog beglerbega (upravnika ejaleta). Pisma su obično išla hijerarhijski – od najnižeg nivoa vlasti do najvećeg (beglerbega). Od četrdeset ejaleta koliko je Osmansko carstvo imalo u drugoj polovini XVI stoljeća, bosanski je činio izuzetak u tom segmentu, jer su pisma od sultana slata direktno bosanskom beglerbegu.

Povlašteni položaj, koji se osjećao uglavnom tokom velike moći osmanske carevine, počeo je postepeno da gubi smisao od sredine XVII stoljeća kada se javljaju prve bune i nezadovoljstvo osmanskim sistemom vlasti. Bosanski muslimani postepeno gube klasni položaj koji su imali, a osmanska država daje sve veće privilegije kršćanskim elementima ali i uvezenim elementima. Stanje poslije Karlovačkog mira 1699. godine, postaje period u kojem će bosanski muslimani i Bosanski ejaleta postati predmet krpljenja napuknutog osmanskog sistema – stanovništvo se upućuje na daleka ratišta a sve veći i veći nameti stanovnicima Bosanskog ejaleta punili su Portinu kasu. Takvo stanje dovest će do konsantnih nemira u toku XVIII stoljeća. Pošto se to opterećivanje u prvoj polovini XVIII stoljeća pretvorilo u stalnu praksu, naročito od kraja druge decenije XVIII stoljeća, kada je posebnim sultanovim naredbama svo bosansko seljaštvo postalo obavezno da svojim novčanim i drugim doprinosima u vidu tzv. mirnodopske pomoći (imdad – i hazarije) izdržava bosanskog vezira, njegovu pratnju i lokalne vojno – upravne funkcionere, dolazi do još jačeg otpora muslimanskih seljaka, koji prerasta u niz velikih buna. Ipak, kod većine bosanskih seljaka preovladavalo je još uvijek mišljenje da osmanska država zna šta radi i da se nametima samo nastoji popraviti stanje u državi koja je postepeno počela da tone. Maćehinski odnos, u kakav je zapravo zapala Bosna, došao im je glave 1737. godine kada je Bosanski ejalet napala Austrija – osim jednog odreda ratnika sa Krima, niti jedna osmanska vojna nije došla pomoći Bošnjacima koji su baš u tom ratu, sami, odnijeli jednu od najvećih pobjeda u svojoj historiji kod Banja Luke. Tokom pete decenije XVIII stoljeća, došlo je do prvih masovnijih buna na cijelom prostoru Bosanskog ejaleta, a sultan je počeo slati zloglasne namjesnike u Bosnu da guše pobune. Jedan od prvih koji je ugušio nezadovoljstvo bosanskih muslimana bio je Mehmed paša Kukavica. Jedan od najboljih pokazatelja nemara centralne vlasti za prostorom Bosanskog ejaleta je Dubički rat (1787 – 1791) godina, kada su Bošnjaci molili tadašnjeg sultana Selima III da im pošalje konkretnu pomoć u novom ratu protiv Austrijanaca. Međutim, odgovor sultana je glasio “da ne vode borbe ukoliko ne mogu istrajati i da slobodno dođu u Anadoliju – tamo ima dovoljno zemlje za sve”. Pored seljaka bunili su se i vladajući slojevi – ajani i kapetani, a najpoznatiji primjer takvih pobuna je buna Husein kapetana Gradaščevića u prvoj polovini XIX stoljeća, koji se pored ustupka 6 bosanskih nahija Srbiji, pobunio i zbog ukidanja ranijih prava bosanskim prvacima te sprovođenja reformi na koje nisu pristajali. U tim zahtjevima nazire se, ustvari, težnja da se Bosni i njenom plemstvu, na prvom mjestu ajanima i kapetanima, prizna autonoman položaj Bosne u Osmanskom carstvu, što su ranije stekle brojne provincije, ali ne i Bosna koja je već 250 godina činila zapadnu granicu evropskog dijela carstva i bedem otpora od austrijske invazije. Borba za autonomiju nije jenjavala sve to intervencije zloglasnog Omer paše Latasa, koji je u potpunosti likvidirao bošnjačku inteligenciju. Posljedice toga osjećale su se decenijama poslije, jer su Bošnjaci izgubili političku orijentaciju.   bosnae.info