Radomir Nešković, politolog, politički analitičar i savjetnik predsjednika Narodne skupštine RS-a Nedeljka Čubrilovića,
autor je knjige “Nedovršena država: politički sistem Bosne i Hercegovine“. Između ostalog, Nešković je obradio i pitanje “izdvajanje Republike Srpske iz Bosne i Hercegovine”. Odvajanje Republike Srpske iz sastava Bosne i Hercegovine prema postojećem Ustavu i Dejtonskom sporazumu nije moguće, ali je ova tema izazovna za analize i rasprave jer se njome ostvaraju mnoga druga pitanja koja su od suštinskog značaja za državni status Bosne i Hercegovine i konstitutivni status tri etničke nacije.
Zašto se Republika Srpska nije izdvojila iz Bosne i Hercegovine u periodu od 1992. do 1995. godine?Republika Srpska je u navedenom periodu imala klasične atribute države: teritorija, stanovništvo i organizovana vlast. Osim navedenih konstiutivnih državnih elemenata u Republici Srpskoj je postojalo preovladavajuće javno mnijenje za državnu samostalnost, a rukovodstvo Republike Srpske se također borilo za državnu samostalnost. Ustavnim promjenama od 12. augusta 1992. godine dotadašnja Srpska Republika Bosna i Hercegovina promijenila je naziv u Republika Srpska i raskinula sve državne veze sa Bosnom i Hercegovinom i sve do zaključenja Dejtonskog sporazuma djelovala je kao samostalna država. Uprkos navedenim elementima koji su obilježavali Republiku Srpsku kao samostalnu državu, ona nije uspjela da to i faktički postane i ostala je državni entitet u Bosni i Hercegovini. Republika Srpska nije postala samostalna država izvan okvira Bosne i Hercegovine iz nekoliko razloga.
1. Republika Srpska u vrijeme državne samostalnosti od 1992. do 1995. godine bila je u ratu koji nije mogla okončati pobjedom i nije mogla primorati Hrvate i Bošnjake da pristanu na državnu samostalnost Srpske. Republika Srpska nije imala moć i snagu da osigura državnu nezavisnost.
2. Republika Srpska nije mogla da osigura međunarodnu saglasnost i priznanje za svoju državnu samostalnost i međunarodna zajednica, u cjelini, Republiku Srpsku posmatrala je kao državni entitet srpske etničke zajednice u okviru Bosne i Hercegovine. Mirovni planovi za Bosnu i Hercegovinu imali su za polazište da je Bosna i Hercegovina samostalna država u kojoj Republika Srpska ima status državnog entiteta. Jedino je Oven-Stoltenbergov mirovni plan sadržavao mogućnost disolucije Bosne tako što bi nakon isteka od dvije godine svaka etnička republika imala pravo da održi referendum o tome da li želi i dalje ostati u Bosni ili se izdvojiti.
3. Državno osamostaljivanje Republike Srpske nije nikada do kraja bilo iskazano jer je ostala dilema da li je Repblika Srpska imala za cilj da postane samostalna država ili joj je primarni cilj bio da se priključi Srbiji. Prema Deklaraciji o osnivanju Srpske Republike Bosne i Hercegovine od 9. januara 1992. godine Republika Srpska je definisana kao federalna jedinica u jugoslovenskoj državi, a prema Ustavu od 28. februara 1992. godine Srpska je definisana kao integralni dio jugoslovenske države bez federalnog statusa.
Realne okolnosti, međunarodne i unutrašnje nisu omogućavale Republici Srpskoj da nakon 1992. godine postane samostalna država. S druge strane, Republika Srpska nije ni htjela biti samostalna država, nego se htjela priključiti jugoslovenskoj državi, odnosno Srbiji i Crnoj Gori. Da li bi se Republika Srpska mogla odvojiti od Bosne i Hercegovine na miran način? Odvajanje Republike Srpske na miran način bilo bi moguće samo uz pristanak Hrvata i Bošnjaka i uz pristanak ključnih država u međunarodnoj zajednici. Očigledno je da nema pristanka u međunarodnoj zajednici, niti ima spremnosti Bošnjaka za odvajanje Republike Srpske od Bosne i Hercegovine.
U varijanti odvajanja Republike Srpske na osnovi njene jednostrane akcije nastupile bi katastrofalne posljedice i po Republiku Srpsku i po srpski narod u BiH u cjelini. Jednostranim aktom Republika Srpska bi prekršila Ustav, a Dejtonski sporazum bi prestao da važi i prestalo bi i verifikivano priznanje Republike Srpske kao entiteta i svi međunacionalni problemi bili bi vraćeni na početak. U jednostranoj secesiji Republika Srpska ne bi imala legalno uporište u Ustavu niti u međunarodnom pravu, i morala bi da se osloni na vlastitu moć. Jednostrani akt secesije neminovno bi doveo do oružanog sukoba Srba i Bošnjaka, naročito u području Distrikta Brčko i time bi se iznova otvorila sva bitna državna pitanja u Bosni i Hercegovini. Od ishoda ratnih sukoba i stava međunarodne zajednice zavisio bi sadržaj novog mirovnog sporazuma. Republika Srpska bi mogla postati samostalna ako stekne međunarodnu podršku i vojno pobijedi, a mogla bi i nestati ako ne stekne međunarodnu podršku i ako vojno izgubi.
Saglasnosti u Bosni i Hercegovini za odvajanje Republike Srpske nema i vjerovatno je neće ni biti, a jednostrani akt secesije Republike Srpske predstavljao bi rizik njenog nestanka ili u najmanju ruku, radikalnog umanjenja njenih državnih nadležnosti. Odvajanje Republike Srpske od Bosne i Hercegovine na miran način nije moguće i u ovom procesu (ako bi bio jednostrano izveden) došlo bi do oružanog sukoba između Srba i Bošnjaka. Eventulani sukob bi zasigurno bio brzo prevaziđen intervencijom međunarodne zajednice, ali bi nastale nepovoljne posljedice po Republiku Srpsku. Prevazilaženje međunacionalnog sukoba rješavalo bi se novim arbitražnim planom, Dejtonski sporazum ne bi više važio, a Republika Srpska bi iznova morala da se bori za svoj državni status koji bi sigurno bio znatno manji u odnosu na sadašnji koji ima po Dejtonskom sporazumu.
Treća opcija odvajanja Republike Srpske od Bosne i Hercegovine može se posmatrti u kontekstu puzajuće secesije. Navedeni model podrazumijeva da predstavnci Republike Srpske u državnim institucijama Bosne i Hercegovine čine sistematsku i kontinuiranu opstrukciju rada tih institucija kako bi se utemeljio argument “da je Bosna propala, ne može da funkcioniše, najbolje je da se raspadne, disolucija Bosne je neminovna, neće je dva naroda, najbolje bi bilo da je Republika Srpska samostalna itd.” Nadalje, Nešković se bavi “Pitanjem statusa Republike Srpske nakon eventualnog odvajanja od Bosne i Hercegovine”. Hipotetički, kada bi se Republika Srpska i odvojila od Bosne i Hercegovine, kakav bi bio njen državni status? Jedna mogućnost je da se pripoji Srbiji, a druga je da bi se konstituisala kao samostalna država. U varijanti pripajanja Srbiji otvara se pitanje da li bi Republika Srpska bila federalna jedinica u Srbiji, da li bi imala Ustav i kapacitet državne vlasti koliko sada ima u okviru Bosne i Hercegovine? Da li bi jedna trećina Skupštine Srbije bila iz RS-a, da li bi jedna trećina Vlade i Ustavnog suda bila iz Republike Srpske? S obzirom na unitarno državno uređenje Srbije, očigledno je da Republika Srpska ne bila federalna jedinica i ne bi imala kapacitet vlasti u okviru Srbije koliko sada ima u okviru Bosne i Hercegovine. U ovoj varijanti trebamo imati u vidu da se ne bi cijela teritorija Republike Srpske pripojila Srbiji jer područja Romanije, stare i istočne Hercegovine možda bi se radije opredijelila za Crnu Goru, jer stanovništvo na ovim područjima uglavnom ima crnogosko porijeklo.
U varijanti da Republika Srpska postane samostalna država, došlo bi do njene federalizacije jer bi pojedine regije nastojale da postanu federalne jedinice i centralistička državna vlast se ne bi mogla održati. U političkoj teoriji legitimne su različite ideje, pa i razmatranje eventualnog odvajanja Republike Srpske od Bosne i Hercegovine, ali je i obaveza subjekta koji zagovara te ideje da javnosti predoči i sve posljedice i ishodišta koje bi nastale u njihovoj realizaciji. Modeliranje različitih varijanti i opcija u vezi sa statusom Republike Srpske dovodi nas do zaključka da je njen optimalni status da ostane federalna jedinica u okviru Bosne i Hercegovine na osnovi Dejtonskog sporazuma. Izvan Dejtonskog sporazuma Republika Srpska ne bi mogla opstati jer bi se bitna državna pitanja vratila na početak, a Srbi bi kao i drugi narodi morali iznova da se
bore za prava koja sada već imaju. U historiji srpske nacije na prostoru Bosne i Hercegovine Srbi nisu imali veća prava u vršenju državne vlasti, nego što je to danas. Zahvaljajući Komunističkoj partiji BiH Srbi su još 1943. i 1944. godine dobili konstitutivna prava ravnopravno sa Hrvatima i Muslimanima − Bošnjacima. Zahvaljujući Srpskoj demokratskoj stranci BiH Srbi su stekli Republiku Srpsku, koja je verifikovana u unutrašnjem pravu i međunarodnom sporazumu. Proces eventualnog izdvajanja Republike Srpske iz sastava Bosne i Hercegovine nesumnjivo bi vodio njenom ukidanju”.
Nešković je bivši potpredsjednik Izvršnog odbora SDS-a, te predsjednik Kriznog štaba Novo Sarajevo. Svjedočio je i na haškim suđenjima ratnim zločincima Radovanu Karadžiću i Momčilu Krajišniku, kojima je nekada bio bliski saradnik. Kazao je tada da je “nesrpsko stanovništvo tokom 1992. i 1993. godine protjerivano s Grbavice, te da su pripadnici paravojnih formacija činili zločine”. Nešković je 1997. godine pridružio se ratnoj zločinki Biljani Plavšić i Nedeljku Čubriloviću sa kojima je osnovao SNS (Srpski narodni savez). (Saff/Faktor)