Islamska numizmatika imala je veliki utjecaj na Zapadu. Postojali su brojni vojni, diplomatski i trgovački odnosi muslimana i Zapada od VIII pa sve do XIV stoljeća. Neki od najznačajnijih primjeraka zapadnog novca, koji je u navedenom periodu iskovan, bili su pod jasnim islamskim utjecajem, na širokom području od Engleske do Palestine i od Španije do Rusije    Pripremio: Saladin Kovačević

Odnosi između Zapada i Arapa u ranom srednjem vijeku nisu bili na toliko visokom stupnju vječnog neprijateljstva kako se obično pretpostavlja. Sa izuzetkom jedne velike bitke, Arapi su prilično lahko zauzeli Španiju (711.–713. god.) uz pomoć španskih vizigotskih krugova oko malodobnog kralja Akhile, koji se pred uzurpatorom vojvodom Rodrigom morao skloniti u Maroko. Brodove za prijevoz arapskih trupa osigurao je Hulijan, vizigotski guverner Ceute i Rodrigov protivnik. Nekakva koegzistencija trajala je prilično dugo sve do Karlove uspostave španske marke (799.–803. god.). Ni bitka kod Toursa i Poitiersa tu nije izuzetak, iako kasniji, manje historijski a više herojski, izvještaji govore suprotno.

Karlo i Harun er-Rašid 

U historijskoj tradiciji Zapada, odlučujuća bitka za kršćanstvo, bitka koja je zaustavila muslimansko napredovanje i spasila Zapadnu Evropu, bila je bitka kod Tura i Poatjea, gde su Franci 732. godine, pod komandom Karla Martela, nanijeli odlučujući poraz vojnicima islama. I upravo ovom prilikom, po prvi put pojavio se pojam Evrope kao entiteta koji može biti ugrožen ili odbranjen.

Gibbon je rekao: ”Možda bi se sada u školama Oksforda učilo tumačenje Kur'ana, dok bi se sa njegovih propovjedaonica obrezanim ljudima propovijedala čistota i istinitost Otkrovenja Muhammedova.” 

Arapi su se bez većih borbi širili Sredozemljem, koristeći unutrašnje sukobe u franačkoj državi. Stvarali su uporišta na Siciliji (Palermo 831. i Mesina 843. god.). Zauzimali priobalna mjesta južne Italije. Sa Sicilije i Krita napadali su Tarento i zauzeli Kalabriju. U Jadranu su njihovim napadima bili izloženi Budva i Dubrovnik. Njihova vlast u Bariju, u vidu malog sultanata potrajala je 30 godina.

Karlo je održavao dobre odnose sa abbasidima, zbog toga što je umajade u Španiji smatrao neprijateljima i s njima bio ponekad u sukobu. Osim ovakvih političkih, uspostavljene su znanstvene veze. Razmjenjivani su darovi, Karlu je poslan i jedan sat, dolazili su mu liječnici. Pri uređenju svoje države Karlo je u mnogim stvarima oponašao Haruna er-Rašida. Sklopljen je ugovor o zaštiti hodočasnika na putu u Jerusalim.

Osim veza koje su održavali Karlo i Harun er-Rašid poznati su i kontakti franačke kraljice Berte, kćerke Lotarove, sa halifom Al-Muktadijem Billahom. Diplomatska misija iz muslimanske Španije išla je na vikinški dvor. Član misije koja je iz Kordobe otišla na dvor njemačkog cara Otona I proputovao je po Francuskoj, Nizozemskoj, sjevernoj Njemačkoj, Češkoj, Poljskoj, sjevernoj Italiji. Njegove izvještaje su u XI stoljeću koristila i dva arapska geografa iz Španije – Bakri i Udri.

Neki historičari pretpostavljali su da je Bagdad raspaljivao intrigu koja je dovela do Karlove kampanje preko Pirineja 778. godine, i pokušaja osvajanja Saragoze, da je ideju o izgrađivanju tvrđava južno od Pirineja sugerirao neki od poslanika sa Istoka itd.

”Ova prva franačka ekspedicija u Španiju, izvedena 778. godine, jako slabo je poznata. Franački izvori o njoj nedovoljno su izričiti, a ni arapski nisu bolji. Ipak, ona je ostala slavna u historiji, legendi i literaturi i neopozivo je vezana sa famoznim rosenvalskim klancem.”

”Radilo se o apsolutnom iznenađenju, o oštroj bitki u kojoj su možda islamizirani Baski bili pobjednici, a Franci iz zaštitnice žrtve.”

Trgovačke veze

Ovim bismo završili dio o sukobima i prešli na druge, značajnije, trgovačke kontakte Arapa sa Zapadom. Trgovački odnosi Evrope i Bliskog istoka doživljavaju procvat u IX stoljeću. Trgovci iz Francuske i Katalonije, kao i iz talijanskih gradova Firence, Venecije, Pize, Đenove putuju u Siriju, Egipat, i još dalje na istok.

”Izvještaji srednjovjekovnih muslimanskih geografa o artiklima koji su dolazili iz zemalja zapadne Evrope nisu impresivni. Izgleda da je uvoz iz Skandinavije preko Rusije bio od daleko većeg značaja. Pored pisanih svjedočanstava, ova trgovina je iza sebe ostavila priličan trag u obliku velikih nalazišta muslimanskih novčića, od kojih većina potječe iz centralnoazijskih kovačnica. Novčići su nalaženi u skandinavskim, naročito u švedskim riznicama.”

Ipak ima i nešto izvještaja o zemljama, gradovima i ekonomskim uvjetima na Zapadu. Ibn Jakub opisuje gradove: Utrecht u zemlji Franaka, Bordeaux, Rouen, Schleswig. Za Mainz “u zemlji Franaka, pored rijeke koja se zove Rajna,” kaže da “tu imaju i dirheme kovane u  Samarkandu 301.-302. godine sa upisanim imenom vladara i datumom kovanja” (ove godine kovanja odgovaraju 934. i 935. godini).

Ibn Said i perzijski historičar Rašid al-Din spominju bogate rudnike zlata, srebra, bakra i kalaja u Engleskoj i izvoz ovih ruda u Francusku.

Velike količine islamskog kovanog novca otkrivene su daleko na sjeveru: u Rusiji, Finskoj, Švedskoj, Škotskoj, Njemačkoj i na mnogim drugim mjestima evropskog sjevera i sjeverozapada.

Ogromna uloga muslimana je također u počecima evropske heraldike.

Ni područje Balkanskog poluotoka nije zaostajalo za ostalim dijelovima Evrope kada se radi o vezama sa muslimanima.

Novac kralja Offe

Islamski novci su prvi na kojima se javlja datiranje prema univerzalnom kalendaru jedne zajednice (u ovom slučaju po Hidžri), umjesto datiranja prema godini vladavine vladara, što je do tada bilo uobičajeno. Potvrda islamskog utjecaja na zapadni novac jeste i jednaka težina solidusa koji su Franci kovali u kasnijem razdoblju svoje države (1/84 rimske funte) i arapsko–sasanidskog dirhema (3,898 g).

Pojedini zapadni, kršćanski vladari kovali su svoj novac po uzoru na arapski. “Iako je historijska činjenica da su neki evropski vladari, oduševljeni islamskom civilizacijom, nekada svoja imena pisali arapskim slovima na novcu koji su kovali, kao što je to bio slučaj s Alfonsom VIII, Vasilije Dimitrijević, neki normanski kneževi, Vilijam Rodžer, pa čak i njemački car Henrik IV dali su kovati na svom novcu ime abbasijskog halife El-Muktedira Billaha zato što su mu se divili. Međutim, niko od njih nije napisao onako i onoliko kao što je to napisao Offa…”

Godine 1841. pronađen je zlatnik Offe, kralja Mersije. Radi se o novcu potpuno islamskog, epigrafskog, dizajna i karaktera. ”Još jedan primjer koji govori o širini utjecaja islamskih umjetnosti na Evropljane jeste zlatni novčić koji je iskovao Offa, kralj Mersije, a koji je sačuvan u Britanskom muzeju u Londonu. Ustanovljeno je da on potpuno oponaša arapski dinar. S jedne strane su riječi: Offa Rex, kraljevo latinsko ime, na drugoj je arapski tekst i datum po Hidžri.” Na ovom zlatnom dinaru se, osim tekstova koji svjedoče da nema boga osim Allaha, da On (Bog) nema druga, da je Muhammed Božiji poslanik, o njegovom poslanstvu, te da je ovaj novčić kovan 157. hidžretske godine – nalazi i natpis OFFA REX okrenut za 180 stepeni u odnosu na arapski tekst na istoj strani. Hidžretska godina u kojoj je ovaj dinar iskovan odgovara 774. godini. Pojava ovog novca izazvala je u naučnoj javnosti pažnju, pa se pojavilo nekoliko pretpostavki o razlogu njegovog kovanja:

1. Offa je primio islam;

2. Offa nije znao značenje arapskih riječi i kur`anskih ajeta, ali su mu se svidjeli kao dekoracija, te ih je iskoristio;

3. Ovaj novac je kovan za hodočasnike iz njegove zemlje da ih koriste na putu u Jerusalim;

4. Offa je ovaj novac koristio za plaćanje danka papi na koji se obavezao 786. godine.

 Brojne pretpostavke o porijeklu

Niti jedna od ovih pretpostavki ne može biti dokazana, a druga i donekle četvrta su apsurdne. Niti pretpostavka da je Offa svoj novac kovao u nekoj arapskoj zemlji nema uporište. Iako je ovaj novčić tehnički mnogo bolje urađen nego ostali koje je kovao ovaj kralj, ipak je znatno lošiji nego novac tada kovan u islamskom svijetu. Također, sitne greške u tekstu ukazuju da ga nije radio musliman. Uostalom, poznato je da je Offa kovao novac u svojoj zemlji.

Michael Broome, opisujući ovaj zlatni dinar, naziva ga mankusom. Mankus (mancus, mancosus) je izraz korišten u Evropi ranog srednjeg vijeka za više pojmova vezanih za novac: zlatnik; težina zlata ili računska jedinica od 30 srebrenih penija. Anglosaksonski kralj Eadred (umro 955. god.) u svojoj oporuci zahtijeva da se ”uzmu dvije hiljade mankusa i iskuju u mankuse” (nime man twentig hund mancusa goldes and gemynetige to mancusan).

Pripremljeno prema: Amer Sulejmanagić, Islamski utjecaj na novac Zapada; Numizmatičke vijesti broj 59; Zagreb, 2006.  saff.ba