Razumljivo, ako ni zbog cega drugog, onda zbog cinjenice da je unutar ove vjerske zajednice centralizovana upravljacka organizacija bila pojava novijeg datuma, nesaglasna tradiciji islamskog svijeta. I sada postoje oni koji tvrde da je upravljacki model (Islamske vjerske zajednice) "nametnut", da je rezultat evropske (austro-ugarske politike) sa namjerom uspostavljanja kontrole, a ne zbog potreba džematlija (vjernika). Otuda se moramo zamisliti nad iskazom jednog od vodecih savremenih muslimanskih intelektualaca: "Da su institucije sa pridjevom izvedenih od pojma ‘islam’ bile prihvatljive nositeljima sekularnih i nesekularnih vlasti u predhodnim razdobljima jedino ako su bile usporedive sa europskim iskustvima odnosa privatnog i javnog te religijskoj i politickog, jasno je iz indoktriniranja službenika te institucije u smjeru njihove kompatibilnosti sa modernim tokovima politickog poretka s nacijskim državama kao njihovim gradivnim blokovima. Posljedica toga je u paradoksu: što je veca kompatibilnost muslimanskih institucija s politiçkim procesima, veca je i izoblicenost njihovih zvanicnih ucenja u odnosu na muslimansko umsko nasljede.Taj paradoks je, opravdano je pretpostaviti, u korijenu brojnih društvenih patologija s kojima se muce ljudi današnjega svijeta. (Rusmir Mahmutcehajic, O samoci u svijetlu teologije i znanosti, Muslimansko intelektualno naslijede u odbrani pluralnosti, Forum Bosne74-75, 2016, 24).Podrucje moderne islamske misli je okean u kojem je tek ruke ovlažilo nekoliko zapadnih mislilaca. Ovo je važno istaci zato što smo skloni mišljenju, po kojem postoje cetiri velika bloka misli samo o revitalizaciji islama.

 

"Prvi je reformizam, koji zagovara obnovu na temelju fundamentalnih izvora islama. Drugi je modernizam, koji zagovara reformu osnovnih islamskih društvenih i politickih institucija u skladu s osnovnim ucenjem islama, ali inspiraciju pronalazi u zapadnoj misli i praksi. Premda ni jedna muslimanska skupina sebe ne naziva fundamelistickom, a ni arapski jezik nema taj izraz, tim se nazivom oznacava smjer islamske misli koji zagovara povratak izvornim principima islamske vjere i prakse. I na kraju, danas se suocavamo sa misaonim blokom oznacenim kao "islamizacija znanja" koji zagovara "uspostavljanje autenticnog islamskog obrazovnog sistema u okviru kojeg bi se islamski odgovorilo na izazove sadašnjega i buducega vremena..." ( vidi: M. Ceric, Suvremena duhovna kretanja u islamskoms svijetu, Problemi savremenog pristupa islamu, Zbornik radova sa Drugog simpozijuma, Zagreb 1990,71-86; cit. prema: Nada Kisic-Kolanovic, Muslimanska inteligencija i islam u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Hrvatski institut za povijest, br. 3, 2004, 904).

 

Ako bismo prihvatili navedena stanovišta kao relavantan orijentir u pokušajima prepoznavanja duhovnih pravaca u modernoj povijesti Islamske zajednice na jugoslovenskom podrucju, necemo pogriješiti ako kažemo da je njegovo glavno obilježje bilo traženje odgovora na pitanje odnosa islama i modernizacije. Kohabitacija koncepta modernizma kao dominantnog u društvenim vrijednostima zapadne ciilizacije i islama, duhovno uoblicenog na Istoku, teško je moguca modeliranjem, vec pretpostavlja razumijevanje i medusobno uvažavanje. U tom smislu cijenimo da su dva mišljenja obilježila djelovanje IZ na jugoslovenskom prostoru, ne potcenjujuci druge vrste sporenja, posebno u dijelu sukoba duhovnih i sekularnih vlasti oko brojnih pitanja o cemu postoji relavantna literature.57 Prvo je pitanje vezano za aktivnost sufija koja pokazuje da IZ zajednica nije imala apsolutni monopol nad vjerskim životom. Dakle, samim tim je logicno pitanje postojanja subjekata vjere koji nijesu pod direktnom kontrolom organizovane vjerske zajednice.

 

Šta su sufije? S obzirom da je rijec o vrlo kompleksnoj temi islamske filozofije i duhovnosti teško je pojednostaviti ili simplificati pojmove koje je moguce jednostavno oznaciti, a da se ne napravi greška. U moru literature o sufizmu i tesaufu teško je naci objašnjenje koje je prijemcivo i razumljivo bez veceg znanja o ovoj oblasti. No, kako istoricari nužno moraju pojednostaviti stvari cini mi se najrazumljivijim "objašnjenje", koje tvrdi da je: "U Poslanikovo vrijeme sufizam je bio realnost bez imena, danas je sufizam ime cija je realnost vecini nepoznata". No, ipak ta se realnost prepoznaje unutar islamskih zajednica na Balkanu od samog dolaska islama. “Uspeh sufija bio je primjetan i u seoskim i u gradskim sredinama, a njihove aktivnosti dopirale su do svakodnevnog života muslimana u regionu, cak i kada nisu bili zvanicno povezane sa sufijskim organizacijama. Sufijski uticaj prevazilazio je granice medu polovima, buduci da je omogucavao sticanje vjerskog znanja i bavljenje praksom, koje je bilo manje fokusirano na muškarce. Uspeh sufijskih redova u tursko doba pocivao je i na njihovoj sposobnosti da prihvate lokalni duhovni senzibilitet, što ih je efektivno spojilo sa svakodnevnom kulturom. Mada ih je matica islamskog establišmenta tolerisala, povremeno cak ohrabrivala, njihovo prisustvo u XX veku predstavljalo je dokaz da muslimanski verski život nije imao ni samo jednu definiciju ni samo jedan centar. Sufije su po celom Balkanu širile svoje versko ucenje tako što su organizovale nezvanicne skupove, obrazovne kružoke, kucnu nastavu, tekije i druge skupove na privatnim i javnim mestima. Njihovo delovanje, kao i svuda u svetu, bilo je ispunjeno temama o svetoj ljubavi, alegorijama o životu i smrti, etickim pitanjima, bogatim metaforickim ispoljavanjem naše veze sa svetom i Bogom i još mnogim drugim temama koje su bile bliske obicnim ljudima. Mada nije otvoreno obeshrabrivala sufijske aktivnosti, austrougarska uprava je ipak nastojala da ih stavi pod nadzor verskih poglavara koji su pripadali matici, što je dovelo do smanjenja njihovih aktivnosti, na šta su kasnije uticale demografske promene nastale posle proterivanja i iseljavanja muslimana u vreme nacionalnih previranja" (A. Buturovic, n.d).

 

Šta se ustvari, dešava u savremenosti kada se institucionalizuje vjerski život muslimana? “Nuzno su se javile nove vrste unutarreligijskih tenzija, buduci da su sufijski redovi stavljeni pod kontrolu verskih poglavara koji im nisu pripadali. Stoga je jasno zašto je došlo do brzog opadanja mnogih starih redova (postoji mada su u istom periodu ojacali neki novi ogranci, kao što su bile halidije, ogranak reda nakšibendija u Bosni i Hercegovini, i red kadirija u celom regionu)". Derviši su organizovani u redove (tarikate). Neki autori tvrde da ima 12 priznatih derviskih redova, neki taj broj povecavaju na 14, pa cak i na 180. No, ipak mislimo da su za nas zanimljivi ovih 12 osnovnih koje Semir Beglerovic oznacava kao "dvanaest temeljnih (priznatih) derviških redova".58 Djelovanje derviša (koje se po inerciji neosnovano uporeduje s monaškim redovima u hrišcanstvu) zasnivalo se na “temama o svetoj ljubavi, alegorijama o životu i smrti, etickim pitanjima, bogatim metaforickim ispoljavanjem naše veze sa svetom i Bogom i još mnogim drugim temama koje su bile bliske obicnim ljudima" (A. Buturovic). Otuda su se derviši smatrali osnivacima i najboljim utemeljivacima islama na ovim prostorima. Otuda ima autora koji njihov “islam" nazivaju "narodni", kao što neka savremena istraživanja ukazuju na njihovi znacajnu ulogu kod pojedinih naroda u nacionalnom preporodu (Bektešije kod Albanaca).59

 

Iako se djelatnost nekih redova održala do XX vijeka uocljivo je da na njih nije sa simpatijama gledala ni država ni IZ . "Država je u njima videla pretnju zbog njihovih navodno tajnih rituala, a dominantna Islamska zajednica paralelnu stvarnost koja je vodila u decentralizaciju, zbog cega su po okoncanju turske vladavine u ovom regionu sufijski redovi i aktivno i pasivno bili potiskivani" (A. Buturovic n.d. 2017). "Kraljevina Jugoslavija je sprovodila ranije usvojenu politiku prema sufijskim redovima, to jest, kontrolisala ih je, prije svega preko sarajevskog sedišta Islamske verske zajednice. Posle 1930, kada su se te zajednice iz cijele Jugoslavije ujedinile, nadzor je postao mnogo autoritativniji, buduci da je IVZ pojacala svoj pritisak na sufijski nacin života. Iako u pocetku nije bilo pokušaja da se iskorene, sufijski redovi su stavljeni pod jacu kontrolu. Primedbe na njihovo ucenje i delovanje artikulisane su kao potreba da se doslednije poštuje glavni tok sunitskog islama, koji je utvrdila IVZ. Drugim recima, razliciti duhovni putevi i verski autoriteti nisu ohrabrivani; umesto toga, verska praksa povezana je s pet glavnih stubova (koje sacinjavaju šehade, davanje milostinje, post, hadžiluk i ritualna molitva), a granice vjere odredivao je šerijatski zakon, a ne sufijski šejh. Posle mnogo pregovaranja i intervencija, ustav IVZ iz 1936, utvrdio je propise u vezi s položajem i delovanjem sufijskih redova: „Tekije i njihova imovina vlasništvo su vakufa, što znaci da potpadaju pod jursdikciju verskih vlasti. Rituali (zikr) i ucenja pojedinacnih redova za koje je reis-ul-ulema i njegovo vece utvrde da su protivni principima islama bice suzbijani i zebranjeni“ (Novakovic 2002).

 

Kulminacija netolerancije prema sufijskim redovima (posebno su bili u modernom dobu rašireni u BiH, Makedoniji, na Kosovu) dogodila se poslije Drugog svjetskog rata kad je, 1952, Islamska zajednica zabranila delovanje sufijskih redova u Bosni i Hercegovini i pozatvarala tekije od kojih je mnoge pretvorila u obicne prostorije za molitvu i konfiskovala vakufe koji su njima upravljali.Time su vjerski poglavari Islamske zajednice, djelujuci indirektno u ime jugoslovenske države, pokušali da prekinu bilo kakvu vjersku praksu izvan sopstvene sfere uticaja. Raspuštanje tekija znacilo je i kraj „nezvanicnih“ nacina ispoljavanja vjerskih osecanja i kongregacije, ali neki redovi su se iz njih diskretno preselili u privatne domove gde su djelovali izvan nadzora vjerskih zvanicnika. U Srbiji (na Kosovu) i u Makedoniji, aktivnosti tekija nastavile su se uprkos tome što je sedište IZ insistiralo i na njihovom zatvaranju stoga što je sufijski nacin života davao prednost normama i praksi, koji su odudarali i od glavnih tokova islama i od savremenog društva. U Srbiji i Makedoniji više sufijskih redova (kadirije, nakšibendije, šazlije, bektašije, halvetije, melvelije, saadije) nastavilo je da obavlja svoje rituale, ali pritisak IVZ nastavio se, što je za rezultat imalo smanjenje broja tekija i njihovih pripadnika" (A. Buturovic n.d).

 

Derviš je rijec turskog porijekla za siromaha i povezuje se sa derviškim asketizmom i prezirom prema materijalnom. Sama rijec oznacava pripadnika derviškog reda ili sekte i predstavlja ucenika koji se posvetio islamskom ucenju tesavvufu. U suštini bi se odluka da se prihvati “tarik" zvala irada- volja. Onaj ko prihvati Odluku jeste murid, mladi, kandidat, iskušenik. Murid stoji prema ucitelju - ili šejhu. Murid je u sufijskom Rjecniku, kao što je receno jednim paradoksom, "onaj koji nema svoje sopstvene volje"..."Treba znati da u okviru sufizma postoje oni koji se bave teorijom (tesavvuf) koji se nazivaju sufijama.Odnosno, sufija bi bio derviš, pristalica tesavvufa. Ima mišljenja koja sufizam definišu kao oblik tesawufa u islamu koji je nastao kao reakcija na intelektualizam i formalizam prema Kur'anu i da njegovu osnovu treba tražiti u ljudskim težnjama i željama za licnom i direktnom spoznajom i doživljajem vjerske istine.Sufije se prvi put spominju u arapskoj literaturi sredinom IX vijeka. Prvi covjek kome je dat naziv sufija bio je cuveni okulist Džabir Ibn Hajjan. Tarikat je duhovni put u tesavvufu, odnosno sufizmu i predstavlja unutarnju ili ezoterijsku dimenziju islama koji ima svoje korijene u Kuranu i Poslanikovom životu. Prvi tarikat bio je kaderijski i kao i svi ostali nosi ime osnivaca (Abdul-Kadir El- Gejlani 1077-1166).

 

Zašto ovo naglašavamo? Upravo zbog toga, što se, bez poznavanja djelovanja tarikata teško moze razumjeti priroda i sadrzaj islama na Balkanu, a time i u jugoslovenskoj državnoj zajednici. To potvrduje i cinjenica da je administrativna zabrana samo dovela do obnavljanja rada sufijskih redova vec pocetkom sedamdesetih godina XX vijeka. Tada je osnovano "udruženje svih redova u zemlji”. Neobicno i jedinstveno po mnogo cemu, to udruženje u pocetku poznato kao SIDRA (Savez islamskih derviških redova Alije), kasnije preimenovano u ZIDRA (Zajednica islamskih derviških redova Alije), ujedinilo je sufijske redove u cilju samopotvrdivanja i nade da ce njihovo ucenje i društvena uloga biti priznati. Izjava objavljena 1974, na osnivackom kongresu nedvosmisleno istice potrebu za nezavisnim djelovanjem u odnosu na IVZ po svim pitanjima – administrativnim, vjerskim i ritualnim – uz izricit zahtjev i tvrdnju da je to udruženje ravnopravno s Islamskom verskom zajednicom. Clanstvo je u pocetku ukljucivalo sledece redove i njihove manje ogranke: kadirije, rufaije, nakšibendije, melvelije, halvetije, šazlije, bedevije, desukije, sinanije, bajramije i bektašije (Ustav ZIDRA, 1974). Od 1978, do 1989, ZIDRA je objavljivala dvojezicni bilten Hu na srpsko-hrvatskom i albanskom, koji se zalagao za njene ideje i ucenja, što je pre svega podrazumevalo ovlašcenje da se širi osecaj jedinstva i uzajamno poštovanje medu svim muslimanima, vjerska tolerancija i duhovno napredovanje u skladu i sa šerijatskim i sa sufijskim principima.

 

Bilten je takode detaljnije obrazložio unutrašnju strukturu sufijskih redova, njihovu ulogu i delovanje, uzajamno poštovanje, ritualne razloge za pristupanje jednom od redova i odredenom šejhu na putu ka duhovnom ispunjenju i njihovom delovanju izvan sopstvenih prostorija (Popovic). Ne radi se ovdje o organizacionom ili admiistrativnom ustrojstvu dvije organizacije unutar jedne religijske zajednice, koliko o razlicitim koncertima koji se ticu suštine i forme u islamu. Odnosno o poimanju i pokušajima uskladjivanja razlicitih puteva do Boga.

 

Drugo važno pitanje za muslimansku zajednicu je pitanje "islamskog aktivizma" koji se pogrešno definiše kao "politicki islam", koji se prepoznaje u pojavi "mladih muslimana" na jugoslovenskom podrucju (u BiH). Naravno, da ovo pitanje ima dvije bitne dimenzije. Najpre, da li je rec o autohtonoj pojavi unutar konkretnog prostora u konkretnom istorijskom vremenu, ili o uticaju globalnih strujanja u islamskom svijetu od kojih se najcešce poredenje vrši sa "Muslimanskom bracom" u Egiptu? I drugo, je li to vjerski ili politicki pokret? Ako se uopšte može razmišljati u kategorijama pokreta? Ne manje važna je mogucnost razmišljanja na ovu temu u kontekstu odnosa prema modernizmu u kojem se, u jednom trenutku sudaraju njegovi ideološki proizvodi (nacizam i komunizam) i sukobljeni nacionalisticki obrasci (srpski i hrvatski)? Pokret "Mladi muslimani", osnovan je 1939. godine, sa ciljem duhovnog, kulturnog i materijalnog napretka muslimanske vjeroispovjesti u tadašnjoj Jugoslaviji. Organizacija je kao neke od ciljeva navodila i dosljedan rad na vaspitno- obrazovnom preporodu baziranom na principima islama. Medu najistaknutijim clanovima su bili i: Husref Bašagic, Ermin Granov, Asaf Serdarevic, Esad Karadozovic, Avdo Sidran, Halid Kajtaz, Alija Izetbegovic, braca Behmen i drugi. Sve su to bili srednjoškolci (Prva realna gimnazija u Sarajevu), ili studenti koji su bili najbolji u svojoj generaciji i koji su smatrali da licnim primjerom, ponašanjem i vaspitavanjem treba da doprinesu "obnovi islama".

 

Ako bismo prihvatili stanovište da su "Mladi muslimani" bili rasadište islamskih aktivista zainteresovanih za politicku emancipaciju muslimana u sklopu islama", cini nam se bitnim odgovoriti na dva kljucna pitanja: Najpre, da li je rec o politickom pokretu, koji ima statut, program? Drugo, kakav je istorijski kontekst u kojem djeluje navedena grupacija?To što "Mladi muslimani" nijesu bili formalno registrovani objašnjava se cinjenicom da su okupljanje i aktivnost, zapoceli uoci rata i da je širenje ratnog požara i na ove prostore onemogucilo takav napor. No, osim toga se biljezi da su 1941, imali ogranke u više gradova u BiH (Prijedoru, Travniku, B.Luci, Doboju, Zenici, Kotorskom, Mostaru, Gradaccu.) To opet upucuje na zakljucak da se nije radilo o sporadicnoj pojavi. Iako jedan od voda (tek 1943) pokušava definisati ovu grupaciju: "Naš pokret nije nikakav politicki pokret. Naš pokret je samo islamsko-moralni i islamsko prosvjetni pokret”. On je muslimanski preporod vezao uz "izgradivanje Islamske duše islamskog covjeka”.60 U konkretnom vremenu rata bilo je naivno vjerovati da se može ostati samo unutar vjere i izvan politike. Tim prije, što su trazili "kišobran" za djelovanje kod "El-Hidaje" koja je prepoznavana kao pronacisticka i proustaška. "Mladi muslimani" se mogu situirati u intelektualni kružok kritican u odnosu na zvanicnu ulemu koja, po njima, "živi od islama" za razliku od njih koji "žive za islam". Za njih "islam nije samo vjera, vec potpuno savršen socijalni, državni, ekonomski i filozofski sistem"?

 

Stanovište Esada Karaduzovica da je: "Islam riješio sve probleme. Islam nije samo religija nego i stil života" bila je osnovna ideja vodilja. Naravno, u površnoj analizi ideja "Mladih muslimana" nedostaje puno odgovora. Ali, treba ukazati na cinjenicu da se u dijelu istoriografije oni tretiraju kao militatni izdanak islama koji je saradivao sa njemackim okupatorom. (vidi, Nada Kisic- Kolanovic, n.d.928). Ta cinjenica im je bitno opredijelila sudbinu. Najveci dio aktivista je likvidiran tokom rata, dok su prezivjeli bili predmetom gonjenja i sudskih procesa (1947,1949,1981). Komunisti su ih tretirali kao ideološku organizaciju sa antidržavnim ciljevima. Na velikom sudskom procesu u avgustu 1949, cetvorica optuženih (Halid Biber, Halid Kajtaz, Omer Stupac i Nusret Fazlibegovic) su osudeni na smrt, a ostali na dugogodišnje kazne robije. Medu njima je bio i Alija Izetbegovic. Bez obzira na to što neki autori tvrde da su “Mladi muslimani" bili "najvece i ideološki najspremnije muslimansko i Bošnjacko udruženje nakon rata" ( Š. Filandra, Bošnjacka politika, str. 210-217), ostaju brojna nedorecena i neistražena pitanja posebno ona koja se ticu odnosa islama i modernizma, kao i cinjenice da u dostupnoj ostavštini ove grupacije u programskim i deklarativnim dokumentima gotovo da se nigdje ne pominje nacionalno i teritorijalno pitanje.